Ukończywszy lekturę (pierwszą) Myśliwic, Myśliwic, nagrodzonej co właśnie kostką przez literacką Gdynię powieści Krzysi Bartnickiej, chcę zwrócić uwagę na pierwszą wśród równych cechę konstytutywną świata tam przedstawionego (tj. wykreowanego), mianowicie rodzaj.

* * *

Temat zajmuje mnie od dawna.

W 2018 cytowałem tłumaczkę Nádasa, Elżbietę Sobolewską:

W węgierskim nie ma rodzajów, nie ma nawet rodzajników. Można napisać o osobie całe strony, nie wyjawiając jej płci. [...]

z takim komentarzem:

można by Węgrom pozazdrościć, że są uwolnieni od tego językowego przymusu rozróżniania, który na co dzień jedyne właściwie, co robi w XXI wieku, to petryfikuje całe piętra ról społecznych (przymus ich odgrywania), uwikłania w gender itd., itp.

Przymus rozróżniania można zilustrować (rzedniejącymi podobno) wtrętami pojawiającymi się w języku komentatorów sportowych typu „aaaa, czarnoskóry Anglik szczelił goool!” albo „nasz biegacz [ósmy] był pierwszym białym, który minął metę!” (więcej przykładów w blogonocie z 2012 Murzyn) czy dokumentowanym w prozie i publicystyce międzywojennej (ale nadal krzepkim) automatycznym dopowiadaniem przynależności etnicznej / tzw. pochodzenia żydowskiego danej osoby.

Nasz polski język wprowadza przymus rozróżniania płci systemowo. Cecha jedna z wielu (jako określających daną osobę) zostaje językowo wyciągnięta na obowiązkowy plan pierwszy, z całym niedobrodziejstwem inwentarza: uruchamiając („z automatu”) stuleciami nawarstwiane stereotypy dot. ról społecznych (por. niedawny Empuzjon).

W 2019 w blogonocie gęzyk, w całości dotyczącej genderowego wymiaru języka, pisałem:

bezwarunkowo należy poprzeć wszelkie starania o wprowadzanie feminatywów, gdzie się da. Gdzie same użytkowniczki języka tego się domagają. Żeby rozruszać ten zakrzepły relikt, żeby „męskie” przestało z automatu oznaczać „uniwersalne” [...] taki jest wymóg etapu.

ale sam (wyznawałem na koniec) wolałbym (zazdroszcząc nadal Węgrom) świat, w którym po polsku

męskie/żeńskie występowałoby łaciato, losowo, norma językowa wzruszałaby jedynie ramionami („mówcie jak chcecie, precz z konsekwencją, sio ze sztywnością”). W nie tak znów (w wymiarze codzienności) częstych momentach, kiedy rozróżnienie bywałoby istotne, podmiot mówiący (i słyszący) musiałaby natężyć uwagę.

W tle w tych blogonotach przewijał się (świetny) cykl SF‐powieści Ann Leckie, w którym (w przekładzie) konsekwentnie

zastosowano rodzaj żeńskoosobowy: wszystkie występujące tam osoby (ludzkie i nieludzkie) relacjonowane są w rodzaju żeńskim. Tylko z tego powodu (a nie jest to powód jedyny) lektura tych powieści jest niesamowicie stymulująca (do refleksji).

* * *

Członkini kapituły NLG, Dorota Kozicka, jeszcze przed ogłoszeniem werdyktu (vel wyroku^) przedstawiała w „Tygodniku Powszechnym” tytuły nominowane w kategorii proza; o Myśliwicach, Myśliwicach tak:

W opowieściach myśliwickich kum (a jesteśmy w kobiecym świecie) zapętlają się czasy – historia odkurzacza miesza się z gadaniem o deszczu i kapuście, o naturze wojny, z historią (historiami?) wojen, oblężenia i upadku „domu”, głodu, terroru rewolucyjnej władzy, wprowadzania nowych porządków i spisków. Opowieściami o czasie, postępie, ludzkich losach i życiowych wyborach.

Jednak wcale nie jesteśmy w „kobiecym świecie”! Jesteśmy w świecie „zwykłym”, na który został tylko nałożony prze‐mocny filtr językowy. Obraziłbym autora, sugerując, że ten pomysł żeńskoosobowego przesunięcia to satyryczne nawiązanie do zgrzybiałej Seksmisji Machulskiego (i jej podobnych). Zwłaszcza że zagadnienia związane z owym przesunięciem są bardziej złożone (niż np. u Leckie).

Zastanawiałem się, czy pociągnąć kwestię głębiej; jest bardzo zajmująca. Ale że powieść nie jest jeszcze (jak sądzę) szeroko znana (na co zasługuje bez wątpienia), wybieram stanowisko unikania spoilerów.

Nie będzie jednak spoilerem cytat z samego początku, ze stron 10–11:

Życie najwięcej toczy się u nas w domu, a tam dom twój, gdzie ulica twoja, jak się mówi, a moja nazywała się Pelna, ale przestała, jak już ją mało które pełły, potem Pilna, jak za ruska brali nas z piłami w las, potem Pylna, jak wszystkie gruby fedrowały bez ochyby, a górniki chachały, że Pulna, a ja nazywałam ją dla siebie Palna, na pamiątkę tego domu, co mi się spalił jak we śnie pradawnym, jak w innym życiu, aczkolwiek po dokumentach to ona nazywa się Polna, a jedne mówią, że to na pamiątkę Polski, a inne, że na pamiątkę szczerych jasnych pól, zanim je gminny chwast zabrunacił, a żmije po wapiennikach się rozsiadły, a dziabeł zwyciężył, jak u Koci Biernackiej w książce jej ostatniej, co ją do czytania ze świetlicy miałam, jak świetlica jeszcze była, a ja umiałam czytać, a księgowa na mnie krzywiła się, jakby proswirka utknęła kamieniem w papie, i kiwała palcem, bezecenności czytać takie to lepiej wcale nie czytać, a na poparcie podtykała recenzję biskupy Augusty, co była z Myśliwic, ale umiała uciec do Rzymu i nigdy do nas nie wrócić, więc najwięcej, co o niej wiemy, to od Artiomy z Janowic, co nie tylko pamiętały czasy sprzed tej ucieczki i na własne oczy biskupę widziały, ale umiały pisać ikony, więc oto na ikonie Augusta w czerwieni kardynalskiej, opasła jak tom najświętszy, brwi gęste czarnule, wargi pełne i skupione w milczenie, a nos rzymski i już mało co myśliwicki.

Występujące tu Kocia Biernacka i biskupa Augusta to, odpowiednio, Wacław Kostka‐Biernacki („kat z Berezy Kartuskiej”, ale i autor powieści oraz opowiadań – m.in. Twarda proswirka czy zbiór Djabeł zwycięzca) i August Hlond (jak już pisałem, „autor na wszystko ma pokrycie”).

Przez to przywołanie chcę powiedzieć tyle: już na wstępie autorka przestrzega czytelnika dość przejrzystym kontekstem, aby zachował podczas lektury czujność, a zarazem – by odpiął się od „przymusu rozróżniania”.

Rozumiem ograniczenia objętości i konwencję laudacyjnej formuły, niemniej owo „jesteśmy w kobiecym świecie” Kozickiej może być odczytane b. myląco.

Wracam jeszcze do Ulissesa (chwile odpoczynku‐od‐świata). „Popmoderna” właśnie opublikowała fragment tłumaczenia Macieja Świerkockiego, cały epizod 2 [Nestor], można więc sobie poczytać przed ew. zakupem.

Można też, przy okazji, porównać przekład Słomczyńskiego (jeśli ktoś ma) z nowym; oczywiście, rzetelne porównania zostawmy translatologom czy krytykom przekładu (mają czas, kompetencje, no i zapewne nie zajmą się kwestią gratis^). Niemniej wolno (na prawach, powiedzmy, felietonu) przedstawić garść wrażeń; oto cel tej blogonoty.

Polecałem już obszerny autokomentarz tłumacza w książce Łódź Ulissesa, podtrzymuję. Jednak, co oczywiste, tłumacz nie jest w stanie uzasadniać na piśmie każdej decyzji translatorskiej; tak się składa, że to, co mnie w porównaniu M.Ś. z M.S. uderzyło (w epizodzie 2), akurat skomentowane nie jest. A są to dwie kwestie: szkoła i historia.

Na początku tego epizodu młody Stephen Dedalus prowadzi lekcję historii w prywatnej szkole dla chłopców, w klasie: „mniej więcej jedenastoletnich” [Świerkocki, Łódź..., s. 41; nie wiem, na czym opiera to domniemanie]. Wcześniej tłumacz objaśnia nam (w b. ciekawych rozważaniach topograficzno‐socjologiczno‐ekonomicznych), że do szkoły tej uczęszcza progenitura miejscowej burżuazji, a „Stephen [...] doskonale zdaje sobie sprawę z finansowej i społecznej przepaści dzielących go od majętnych rodziców” [tamże, s. 40].

Wedle uświęconej tradycji, uczniowie w każdą praktycznie wypowiedź skierowaną do nauczyciela wplatają tużprzedkropkowe „sir” (tak w oryginale). Słomczyński z automatu przekłada owo „sir” na „proszę pana”; czytelnik (pozaświadomie?) w translacji odwrotnej, na poziomie odruchu, dopowiada oryginalne „sir”. (Właściwie najporęczniej byłoby zostawić właśnie oryginalne „sir”; nawet ci, co na pół kropli nie liznęli angielskiego, świetnie wiedzą, co to znaczy i jaki kontekst generuje. Ale może sprzeciwia się temu jakaś reguła zakonu, choć w wielu tekstach po polsku widziałem to angielskie słówko. I – byłoby krótko & zwarto).

Świerkocki natomiast przywołuje schemat (wcale nie taki wyłącznie historyczny) polskiej szkoły; uczniowie mówią „panie profesorze”. Jest to drobiazg najmniejszy z możliwych drobiazgów, ale czemuś wydał mi się znaczący. W klasie pełno aroganckich, jawnie lekceważących tego nauczyciela szczeniaków, ale że pieczętują swój behawior owym formalnym „sir”-owaniem – są kryci. Gdyby czytać te dialogi (po angielsku), zapewne lektor/aktor winien podszywać „sir”-y skrytą nutką lekceważenia. Dawno straciłem kontakt ze szkołą, czy jednak tak dosłowne przeniesienie w „polskie” nie powinno owocować skróceniem formy do „panie psorze” (by oddać poziom wspomnianego aroganckiego lekceważenia; dla porządku dodam, że forma „psorze” może być też [tak zapamiętałem] oznaką sympatii do lubianego nauczyciela, obustronie legalizowanym sygnałem skrócenia dystansu) – ale taki krok byłby pierwszym za daleko. Wydaje mi się tutaj, że Świerkocki wpadł w pułapkę, którą sam na siebie zastawił.

* * *

O czym nie warto byłoby pisać, gdyby nie to, że może to być symptom czegoś szerszego. Otóż mam wrażenie takie: Słomczyński mówi szybciej, dosadniej, frazą często jakby urywaną. Świerkocki natomiast zaokrągla (dopowiada, pilnuje gładkich poprawności). Mamy więc dwa przekłady, z których nowszy nie tylko naprawia błędy starszego (np. pozbywa się pleonazmu w zwrocie Słomczyńskiego: „skórzany rzemyk”, bo „każdy rzemyk jest skórzany” [Łódź..., s. 51]), ale też ewokuje nieco przesunięty klimat.

A czasem – nie tylko klimat, ale może wręcz odejście od oryginału (nie twierdzę, jakżebym śmiał, że Słomczyńskiemu to się nie zdarzało). Popatrzmy.

Lekcja dotyczy Pyrrusa; jednym z początkowych potykaczy jest problem, jak po polsku przejść od Pyrrusa do „molo”, które jest – w dalszej części epizodu – ważne. W oryginale sprawa prosta: molo [pier] wynurza się tu z samego podobieństwa fonetycznego. Słomczyński, wbrew temu, co deklaruje Świerkocki:

Sądzę też, że w moim tłumaczeniu znajdziemy więcej humoru, który Słomczyński czasem zwyczajnie pomijał lub którego po prostu nie zauważał – być może śmieszyły nas w tej książce różne rzeczy – a także więcej erotyki, aluzji i odniesień seksualnych, czasem dosyć grubych, na których użycie zapewne nie pozwalała mu cenzura. [stąd]

...począł tu sobie baaardzo grubo:

—Wait. You, Armstrong. Do you know anything about Pyrrhus?

[...]

—Pyrrhus, sir? Pyrrhus, a pier.

All laughed. Mirthless high malicious laughter. Armstrong looked round at his classmates, silly glee in profile. In a moment they will laugh more loudly, aware of my lack of rule and of the fees their papas pay.

—Tell me now, Stephen said, poking the boy’s shoulder with the book, what is a pier.

—A pier, sir, Armstrong said. A thing out in the water. A kind of a bridge. Kingstown pier, sir.

Słomczyński:

– Zaczekaj. Ty, Armstrong. Czy wiesz coś o Pyrrusie?

[...]

– O Phallusie, proszę pana? Phallus to taki pal, który się wbija pod molo.

Wszyscy się roześmieli. Bezradosnym, wysokim, złośliwym śmiechem. Armstrong odwrócił się profilem i z głupkowatym uśmiechem spojrzał na kolegów. Za chwilę roześmieją się jeszcze głośniej, świadomi mej nieumiejętności utrzymywania dyscypliny i wysokości czesnego, które wpłacają ich tatusiowie.

– A teraz powiedz mi, powiedział Stefan, szturchając chłopca ksiażką w ramię, co to jest molo.

– Molo, proszę pana, powiedział Armstrong, to taka rzecz, która sterczy między falami. Rodzaj mostu. Molo w Kingston, prosze pana.

Świerkocki:

– Zaczekaj. Armstrong, no. Co wiesz o Pyrrusie z plemienia Molossów?

[...]

– Z plemienia Molossów, panie profesorze? Molossowie wymyślili molo.

Klasa wybuchnęła śmiechem. Bezradosnym, piskliwym, złośliwym śmiechem. Armstrong rozglądał się po swoich kolegach, z profilu jego uśmieszek wyglądał głupkowato. Za chwilę zaśmieją się głośniej, bo wiedzą, że nie potrafię ich zdyscyplinować. I jak wysokie czesne płacą ich tatusiowie.

– W takim razie powiedz mi, rzekł Stephen, szturchając chłopca książką w ramię, co to jest molo.

– Molo, panie profesorze, odpowiedział Armstrong. To coś takiego na wodzie. Coś w rodzaju mostu. Jak molo w Kingstown, panie profesorze.

Nie dość, że Armstrong [u Słomczyńskiego] wyskakuje z tym Phallusem, to jeszcze „molo [...] rzecz, która sterczy” („a thing out in the water” podkręcone). Chłopak doskonale wie, czym tu godzi w godność nauczycielską.

Molossowie, jako pomost do „molo”; zgadzają się: ponieważ niewiele pamiętam ws. Pyrrusa (i niewiele mnie to – tak generalnie – już obchodzi), poszedłem sprawdzić – to drugorzędny szczegół ws. pochodzenia Pyrrusa. Owszem, Świerkocki miał problem, bo nie mógł powtórzyć rozwiązania Słomczyńskiego (dość udanego, gdy idzie o pokazanie lekceważącej arogancji gówniarzy). Ale to, co – hm, desperacko? – wymyślił w zamian, nieco fałszuje (sam nie wiem: obraz czy klimat), bo wygląda ta scena teraz tak, jakby to nauczyciel zadał złośliwie zbyt szczególarskie pytanie, a uczeń się tylko w jakimś sensie zrewanżował.

* * *

Ale jeszcze nie to jest clou. Jesteśmy na lekcji historii, Świerkocki w Łodzi... obszernie naświetla ten kontekst, komentując m.in. [s. 43] urwane myśli, które chodzą Stephenowi po głowie w narracji między dialogami tej sceny. A oto jedna z tych refleksji:

For them too history was a tale like any other too often heard, their land a pawnshop.

Had Pyrrhus not fallen by a beldam’s hand in Argos or Julius Caesar not been knifed to death. They are not to be thought away. Time has branded them and fettered they are lodged in the room of the infinite possibilities they have ousted.

Słomczyński:

Im także kraj wydawał się lombardem, a historia jedynie bajką, podobną do wszystkich innych, zbyt często słyszanych.

Gdyby Pyrrhus nie padł z ręki staruchy w Argos albo Cezar nie został zakłuty. Nie da się pozbyć myśli o nich. Czas napietnował ich i spętał, złożeni sa w komnacie nieograniczonych możliwości, które odrzucili.

Świerkocki:

Tym chłopakom historia też przypomina każdą powtarzaną do znudzenia opowieść, a ich ojczyzna lombard.

Gdyby Pyrrus nie padł z ręki niewiasty w Argos albo gdyby nie zasztyletowano Juliusza Cezara. Nie wolno o nich nie myśleć. Czas napiętnował ich i spętał, złożono ich w izbie nieskończonej liczby możliwości, które odrzucili.

Chodzi o dwa słowa (frazy) – i trzecie.

Słomczyński słowo beldam oddaje słownikowo: „starucha” (Świerkocki: „niewiasta”). Tak, za Plutarchem: rzuconą cegłą zwaliła Pyrrusa z konia stara matka żołnierza, z którym akurat walczył; nieprzytomnego dobił inny Argajczyk. Z kolei Cezar został knifed to death, u Słomczyńskiego najkrócej: „zakłuty”, u Świerkockiego Cezara „zasztyletowano”.

Trzecie słowo room – neutralne w oryginale; Słomczyński: „komnata” (jak w jakimś Zamku/Pałacu Historii), Świerkocki: „izba” (jak jakaś szkolna izba pamięci).

Mam za złe Świerkockiemu przede wszystkim tę „niewiastę”. Na litość, w jakim dzisiejszym języku używa się tego słowa?! (Odpowiedź znacie: to bardzo kiepski kierunek przesuwania oryginału.) Słomczyński jedzie tu – mówiąc metaforycznie – Shakespearem (ale wiernie wobec Joyce’a): krótko, dosadnie, kolokwialnie; zaryzykuję: cieleśnie (ona stara, on zakłuty, niczym zwierzę). „Komnata” odsyła w to samo imaginarium. A stosunek Stephena Dedalusa do postaci z historii, którymi obraca w głowie, jest tu osobisty, by tak rzec: zażyły, nie zaś „podręcznikowy”.

Świerkocki natomiast zaokrągla, jest poprawny, właśnie jak z [katolickiego] podręcznika historii.

„Niewiasta”, my foot.