Po raz nie wiem który pojawia się w dyskursie publicznym kadłubek dyskusji o językowym utrwaleniu ksenofobii na przykładzie Murzyna. Z jednej strony dobrze, bo uczula bezrefleksyjnych, że jest tu jakiś, hm, problem. Z drugiej – ciągle kiepsko, bo temat nie potrafi się wydostać, typowy efekt żurnalizmu, ponad poziom pseudoobiektywizacji #prawda‐leży‐pośrodku. Nie pomagają też ad hoc angażowani „eksperci”, jak prof. Renata Przybylska (językoznawstwo, UJ):

Dlaczego nie „Murzyn”? Przecież to dla Polaka słowo neutralne [...]

Słowo „Murzyn” pojawiło się w XIV wieku na określenie postaci z Biblii. Wzięło się z łacińskiego Maurus, czyli osoba o ciemnej skórze z Afryki Północnej. Powstało po to, by opisywać, a nie by piętnować. Również dzisiaj w słownikach przy określeniu „Murzyn” nie ma informacji: uwaga, obraźliwe!

[...] ciemnoskóry to już zupełnie sztuczny zabieg na języku. Nie mówimy przecież białoskóry czy żółtoskóry. [...].

Mówi pani, że „Murzyn” komuś sprawia przykrość? No tak, pytajmy tych, którzy są najważniejsi. Jeśli oni sobie nie życzą jakiegoś słowa, bo ich obraża, to ja z tego słowa zrezygnuję.

To są wypowiedzi, wobec których podstawowym dylematem jest pytanie, czy to przejawy naiwności, niekompetencji, czy głupoty.

słowo neutralne

Słowniki nadal robione są po de Saussure’ańsku: sama ich postać sugeruje, że słowa mają swoje znaczenia („punktowe” definicje, odpowiadające parze znaczące – znaczone), które istnieją i funkcjonują jakby ponad kontekstem ich użycia. Owszem, słowa bywają wieloznaczne, a do niektórych definicji dopisuje się pragmatykę (wulg., obraźl.). Ale słowniki nie odnotują prawdziwego powodu, dla którego w Polsce ktoś (np. prawdziwopolski poseł) poczuje się dotknięty do żywego, gdy zostanie nazwany „Żydem”. I nie, nie chodzi o znaczenie numer 2; dla Polaka słowo „Żyd” tylko powinno być neutralne, opisowe (choć w tym przypadku XIV‐wieczne przykłady z Biblii i hm, nauczania kościoła niewiele pomogą). Ale nie jest.

Znacznie bardziej adekwatny (choć również ponadstuletni) jest schemat semiologii Peirce’a, w którym mówi się nie o parze, a o triadzie: obiekt – znak (np. słowo) – interpretant. To w tym trzecim członie mieści się de facto rasistowskie podszycie terminu Murzyn, o którym (dla równowagi) w linkowanym artykule mówi prof. Czesław Robotycki (etnologia/antropologia, również UJ):

W XIX wieku ekspansja europejska osiągnęła apogeum i ludzie żyli w przekonaniu, że rasa biała jest najlepsza. Rasę czarną uważano za tę, która się Panu Bogu nie udała. Twierdzono, że czarni nigdy nie dorównają białym, bo dyspozycje psychiczne im na to nie pozwolą. Jeżeli giną, to trudno. I tak kiedyś wyginą.

...i rozmaite skamieliny językowe, nabudowane wokół tego terminu, denotujące wprost (lub konotujące mniej jawnie) wyższość białego pana nad czarnym niewolnikiem (znaczenia 3 i 4) i racjonalizacje tej (rzekomej) wyższości (pokutujące przeświadczenia o genetycznym braku inteligencji, zwierzęcej odporności na ból, [zawinionym] opóźnieniu cywilizacyjnym czy [genetycznie uwarunkowanej] większej skłonności do popełniania przestępstw).

Językoznawca powinien mieć o tym ponadpodstawowe pojęcie.

nie mówimy białoskóry czy żółtoskóry

Ale białasy mówią „czarnuch” i mówią „żółtek”. Z tych samych ksenofobicznych, rasistowskich powodów. Tu intencja (obraźl.) jest wprost przyszyta do terminu.

Jednak pierwszym (podjęzykowym) momentem ksenofobii jest przymus rozróżniania. Przed II wojną św. nawet w najświatlejszych kręgach społecznych funkcjonował bezwarunkowy odruch (podglebie antysemityzmu) rozpoznawania Żyda. Aż podziw bierze, po jak subtelnych oznakach (na które dziś jesteśmy [oby] ślepi) rozpoznawano „obcość rasową”. Znajdziemy tysiące takich śladów, dziesiątki u samej tylko (na przykład) Marii Dąbrowskiej (Dzienniki), skądinąd osoby postępowej i jak najdalszej od rodzimego ciemnogrodu. (Po wojnie też to się ćwiczy, ale jakby w bardziej ukryty sposób, no i obiektów trochę brakuje. Za to popularność zdobyły inne sporty, np. „rozpoznawanie pedała”.)

Ten przymus rozróżniania (powiedzielibyśmy: bezinteresownego, bo nic jako żywo przeważnie z niego nie wynika) zawsze znajdzie jakiś językowy środek wyrazu. Mówi Brian Scott:

W polskiej telewizji walka rasowa wciąż trwa! Szczególnie w relacjach sportowych. Oglądam mecz i słyszę: „Czarnoskóry Anglik przy piłce”. To co? Komentujesz dla niewidomych? To dlaczego później nie mówisz: biały przy piłce? Chyba jednak chodziło ci o to, że ten czarny nie jest na swoim miejscu. Bo jak to: czarny Anglik? [...]

Albo oglądam olimpiadę i słyszę: „Nasz biegacz był pierwszym białym, który minął metę!”. Tak. Za siedmioma Kenijczykami. To powiedz, że był ósmy! A nie komentuj, jakby to był bieg rasowy i co prawda biały nic nie wygrał, ale u nas ma medal.

(BTW, nienawidzę komentatorów sportowych[*] za nieustające krzewienie głupoty, niekompetencji językowej i szowinizmu, a są cholernie szkodliwi, zważywszy na zasięg.)

Sam nie mam nic przeciwko słowu Murzyn, bo nie walczę ze słowami. Mam natomiast sporo do ksenofobii i rasizmu, poczynając od (bezrefleksyjnego) przymusu rozróżniania, który znajduje swój wehikuł np. w (bezrefleksyjnym) używaniu tego słowa.

jeśli to ich obraża, nie mówmy tak

...łaskawie przyzwala prof. Przybylska, po swoim recitalu naiwności/głupoty/niekompetencji. Bo jeszcze nie wie, biedna, że redukcja (szufladowanie) do cechy bez znaczenia jest obraźliwa. A jeśli uważa się, że cecha ta – sama w sobie – ma znaczenie, to, cóż, jest się rasistą.

Murzyn a Żyd

Naszym polskim (polskokatolickim) prawzorem ksenofobii jest antysemityzm. Nic dziwnego więc, że dyskusja o Murzynie musi zahaczyć o Żyda. Nadziałem się wczoraj w sieci na pięknie sarkastyczne zdanie, objaśniające różnicę tych przypadków:

żydostwo się tak nie obnosi

Istotnie. Strukturalna oś antysemityzmu (i homofobii) to ujawnianie. Oni (cóż za perfidia!) potrafią wyglądać jak Polacy!!!111. Tymczasem taki Murzyn jest poddany przymusowi rozróżniania po pierwszym rzucie oka. W Polsce. Jeszcze.

Bo mieszanie się ludzi różnego pochodzenia jest (oby!) nieuchronne. A procedura badania udziału krwi nietakiej (w ujemnych potęgach dwójki) nie dość że leży gotowa, nabrzmiała amerykańską (choćby) tradycją, to jeszcze ma europejskie (norymberskie) odpowiedniki.

A przecież niniejsza blogonota daleka jest od wyczerpania tematu zarysowanego przez „neutralne słowo” Murzyn.

[*] – trzeba jednak odnotować wyjątek: komentatorów Eurosportu