Matylda z Windisch‐Graetzów Pawłowa Sapieżyna (1873–1968) pochodziła z arystokracji austriacko‐węgierskiej, wydana w 1892 za Pawła Sapiehę wmężyła się w polskość (tę z nieusuwalnym odcieniem k.u.k. Galicji), zaraz po ślubie weflancowana w Siedliska [majątek Sapiehów, „ludność polsko‐ruska, bardzo prymitywna, ale poczciwa i spokojna”; dziś wieś na granicy polsko‐ukraińskiej], weszła też w polszczyznę; z domownikami, dziećmi, służbą itd. rozmawiała po polsku, od nich się uczyła.

Możecie sobie wystawić, jak byłam oszołomiona tym wszystkim, niełatwo mi jeszcze było z językiem polskim, co potęgowało moją zwykłą nieśmiałość, miłe uśmieszki i moja młodość musiały wynadgrodzić te braki.

Powyższy fragent pochodzi ze wspomnień M. z W.-G.P.S., My i nasze Siedliska, pisanych [zwraca się tu bezpośrednio do dzieci i wnucząt] po drugiej światowej na podstawie listów, zapisków etc.; miała już wtedy ponad sześćdziesięcioletni staż w języku. Obszerne tomiszcze (800+ stron słusznego formatu) wydało w 2003 WL, przypisami opatrzyła je Maria Osterwa‐Czekajowa, wnuczka, opracowanie tekstu jest autorstwa Marii Rydlowej, na IV okładki „blurby” profesorów [głównie UJ] przepleciono osobistymi wyznaniami Czartoryskiej i Zamoyskiego, wiecie zatem, jakiego typu to relikt [jedno słowo: Kraków].

Mniej mnie obchodzi światobraz M.S., choć sam w sobie ciekawy, za to język w tym tomie – bardzo. W nocie edytorskiej M. Rydlowa skrupulatnie wylicza zabiegi normalizacyjno‐modernizacyjne, którym poddano tekst, zastrzega jednak, że:

Starano się zachować możliwie autentyczny język wspomnień, zwłaszcza słownictwo, starsze formy gramatyczne, wyrazy i zwroty obce, częściowo spolszczone, zapis charakterystyczny dla danej warstwy społecznej i epoki [...].

...i na całe szczęście [wdzięczniśmy edytorce i wydawnictwu!], bo w ten sposób ocalono jeden z dokumentów babelizacji minionej wielokulturowej Polski. Polszczyzna jest tu niemal współczesna, nie stawia czytelnikowi żadnych przeszkód, a jednak zachowuje [co najmniej] dwojaką swoistość. Więc, po pierwsze, dziwność niektórych zwrotów, naruszających np. związki rządu czy zgody nakazane dzisiejszą normą.

W lipcu tegoż roku odwiedził nas w Siedliskach późniejszy mój szwagier Edgar Henckel von Donnersmarck, równocześnie bawili w Siedliskach moja Matka i siostra, dla której się pragnęło zbliżenia do Edgara, który już od kilku lat o jej rękę się starał. Był także u nas ks. Bratkowski, taki wierny przyjaciel. Sprawa Karli i Edgara zupełnie nie postępowała, nawet na dłuższym spacerze w bukowym lesie odmówiła go. Jakie więc było moje zdziwienie, gdy kilka dni później dowiedziałam się, że się zaręczyła!

Choćby wyżej, siostra Karla nie przyjmuje oświadczyn, co M.S. kwituje krótko: odmówiła go, dobitny dowód, że sprawa nie postępowała. Albo niżej zwrot sławnie wybredny (w znaczeniu „znany z wybredności”); wspomnienia M.S. to istna kopalnia takiej nieco przesuniętej polszczyzny.

Do noty edytorskiej dołączony przypis stwierdza, że wnuczka Matyldy (w chwili śmierci M.S. dwudziestoczterolatka) nie zauważała w mówionej polszczyźnie babki żadnych błędów, co może wszakże świadczyć o [dziedziczonym] przesunięciu polszczyzny samej wnuczki. Rydlowa sugeruje, że dopiero w pisaniu M.S. ujawniały się kalki z języków obcych (zwł. niemieckiego i francuskiego); we wspomnieniach frazy w tych językach często pojawiają się verbatim. Ale gdzie indziej edytorka odnotowuje obecność w języku M.S. naleciałości z Podola/Roztocza [dawnych] i inne odstępstwa [od współczesnej nienegocjowalnej polszczyzny].

Przyjmowaliśmy czasem gości w naszych apartamentach, poza ścisłą rodziną bywał często mój kuzyn, młody Erni Windisch-Graetz, który służył w artylerii (zmarł w Ajaccio w roku 1896); raz był na śniadaniu Józef Potocki, struchlałam w troskach pani domu, bo on był sławnie wybredny! Bywała także Wanda Badenianka z Miss Dickinson, która sporządzała z nami potrawę indyjską z curry i ryżem.

Druga składowa swoistości języka M.S. to postać zdania, zdanie jest tu całością, powiedzmy, epicką, chce zawrzeć w sobie całość anegdoty, myśli, obrazu mentalnego wraz z niezbędnymi, zdaniem autorki, rozwidleniami, konstrukcja zdań nie stosuje się do reguł opowiadania [o czymś] wedle „logiki składni”, zdania są więc pękate, kończą się dopiero wtedy, gdy obraz jest domknięty, a zdania podrzędne często poprzestają na związku „sąsiedztwa”, nie szafuje się tutaj spójnikami dopowiadającymi zależności kauzalne.

Mój mąż często powtarzał, że lud nasz na tym ustroniu leśnym był lepszy i szczęśliwszy, póki dworu z służbą i wszystkim, co za tym idzie, nie było, i także z innych tzw. dobrodziejstw cywilizacji nie korzystał. Muszę powiedzieć, że istotnie ta służba, ten rodzaj „klanu”, który ona wraz z rodzinami swymi tworzy, nie ma dobrego wpływu, jest to warstwa pośrednia między dworem i wieśniakami i ponieważ mają swoje wady, jak plotkarstwo, zazdrość, posądzenia itd., działa często demoralizująco, jak każda półinteligencja!

Co ciekawe, takie zdanie „kompartmentowe”, rzadko we współczesnym języku literackim spotykane [m.in. dzięki kompulsywnym staraniam biurokrato językowego], czasem się jednak zdarza; por. np. zdanie Berezy, o którym pisałem:

W swoim zdanio‐akapicie Bereza osiąga jedność składni i semantyki, u Berezy zdanie jest całostką myśli, a myśl musi dotoczyć się do końca, zanim zażąda kropki‐konkluzji.

Przypomina mi się także moja młodość, gdy nadmieniam, że nasze dzieci były tak zamknięte w sobie i trudne do wyrażania swoich uczuć. Ta osobliwość mnie również charakteryzowała i mój Ojciec ją zwalczał, jak mógł, naturalnie, że to na razie nie na wiele się przydało, ale później zrozumiałam szkodliwość takiego usposobienia i sama starałam się je zmienić, czyni nas ono nieużytecznymi w życiu rodzinnym zwłaszcza, gdzie tyle zależy na serdeczności, na wzajemnym zaufaniu, łatwości wchodzenia w usposobienia, pragnienia, uczucia otoczenia i zyskanie ich zaufania!

* * *

Wystarczy pobieżnie przejrzeć spisy treści branżowo‐specjalistycznego pisma Sztuka Edycjii. Studia Tekstologiczne i Edytorskie, by stwierdzić, że ścierają się tam różne szkoły, między innymi w bardzo mnie interesującej kwestii czy/jak modernizować‐normalizować dawne teksty. Zacytuję fragment rozmowy:

Modernizować? Wydaje mi się, że wielu rzeczy, które my chcemy uwspółcześniać na siłę, modernizować nie trzeba. Każdy czytelnik polski, średnio inteligentny, jakoś tam wykształcony, powiedzmy, po maturze, potrafi zrozumieć archaizmy typu „zawżdy”, „jeno”. One są zrozumiałe. Nie trzeba ich modernizować i mówić „zawżdy to znaczy zawsze”. Wystarczy może komentować. To znaczy napisać: „kobieta była prawie cnotliwa” i dodać w przypisie: „prawie, to znaczy prawdziwie”. Jeżeli gdzieś na przykład są końcówki typu „-emi” zamiast „-ymi”,
„-imi”, na przykład „zielonemi listeczkami” – czy to modernizować? Czy to przeszkadza komukolwiek w zrozumieniu tekstu? Nikomu. Ale ta modernizacja na siłę obejmuje także takie rzeczy, które są zrozumiałe, ale dają pewną aurę dawnej polszczyzny. A niechby ona była! Dlaczego nie?

„Aura dawnej polszczyzny”, przebogatej, rozchełstanej niekiedy, zarazem często oszczędnej, zwięzłej, błyskawicznej! To tracimy wskutek [pardon my French] na chuj komu potrzebnej „modernizacji na siłę”! Czytelnik współczesny, zwł. młodszy, nie ma gdzie opatrzyć się z dawną mową czy dawniejszą pisownią; gdy z rzadka spotka w piśmie „zielonemi listeczkami” czy coś podobnego, kwiczy rozzłoszczony i zgłasza, że błąd. Boją się tego biurojęzy, więc wygładzają, czyszczą, zacierają ślady, wskutek czego jeszcze rzadziej bogactwo dawniejszej mowy ma się gdzie pojawić.

Modernizację taką wspierają instytucje normatywne, choćby RJP, likwidujące wariantywność w języku. Przy czym nie chodzi tylko o kwestie dydaktyczno‐estetyczne; język spłaszczają nam również funkcjonalnie; komu posłużyło zatarcie różnicy między liczbą pojedynczą a mnogą („tej religii” vs. „wiele religij”) albo zlikwidowanie oddającej znaczenie pisowni „nie” z imiesłowami („nieskończona przestrzeń” vs. „nie skończona rozmowa”), Wściekam się, gdy proza z przedwczoraj poddawana jest w nowych wydaniach liftingowi zacierającemu lepszy, funkcjonalnie pełniejszy język oryginalnych wydań; wybaczcie, to moje ceterum censeo. (Może posłużyło uczniom i trochę ich nauczycielom, jaki to powód, by rezygnować z tylu skarbów?!)

* * *

Mottem do tej części blogonoty mogłoby być zdanie cytowane w Aneksie blogonoty poprzedniej, o tłumaczeniach:

Ojciec przegrał mnie do Bestii w karty.

Ten zaśniedziały zwrot [„przegrać do”] pojawia się wśród innych, fundujących rozpiętość stylistyczną tłumaczenia opowiadań Angeli Carter, jako właśnie „skarb z przeszłości”.

Więc temat stylizacji [użytej] w przekładzie.

Wytykałem na blogu stylizacje kompletnie nietrafne, jak XIX‐wieczni Amerykanie u Saundersa, perlący się obficie (całkiem od czapy) jak Szczęsny Potocki, albo Murzyn‐wykidajło w knajpie dla kolorowych w Los Angeles w 1940, który znienacka gada chłopem z Reymonta, w zaiste żałosnym „przekładzie” Chandlera.

Ale są też przykłady stylizacyj mistrzowskich, działających krecio, pod powierzchnią. Językową obcość [bawarsko‐alzackiej angielszczyzny] tłumacz, Tomasz Gałązka, oddaje dziwnością na poziomie składni, trochę właśnie w duchu polszczyzny Matyldy Sapieżyny; jest to tak zrobione, że aż ciarki przechodzą! A subtelne relacje językowe w dialogach białego [kapitana Kidda] z co prawda [już] wolnym, ale nadal czarnym [Brittem Johnsonem], odwzorowuje bez jakiegokolwiek sięgania do archaicznej leksykalnej „sztampy” [bo nadużywanej przez tylu złych tłumaczów] powiedzmy gwarowo‐reymontowskiej, jednak bezbłędnie, w jakimś sensie „podprogowo”, niemniej – jakże skutecznie [zob.].

I teraz moje [retoryczne] pytanie: do jakich zasobów językowych ma się [edukacyjnie] odwołać narybek przekładowczy, by w ogóle pomyśleć o stylizacji „przez przesuniętą polszczyznę”, która – jak się okazuje – jest matrycą środków potencjalnie potężnych, jeśli cała armia ludzi [i instytucyj] niweluje bogactwo języka polskiego, ugładzając je praktyką normalizacyjno‐modernizującą w polszczyznę nijaką, nudnawą, wszędzie podobną itd.?

Przeglądam sobie opowiadania Angeli Carter w przekładzie Magdy Heydel [Piękna córka kata, Czarne 2023], drugim okiem popatrując na ich wcześniejsze przekłady, Aleksandry Ambros [Czarna Wenus, Czytelnik 2000], a trzecim zaglądając niekiedy do angielskich oryginałów.

Ambros przyznano za ten przekład Nagrodę „Literatury na Świecie”, a Jerzy Jarniewicz w klasycznym już dziele Tłumacz między innymi [Ossolineum 2018] poświęca dokonaniu tłumaczki oddzielny rozdział (Oto przekład albo czy tłumacz to ten, kto tłumi?), skąd poniższy fragment omawiający przekład opowiadania Kot w butach:

Czy tylko przypadkiem Aleksandra Ambros tak ustawiła składnię w zdaniu: „To się ma we krwi, Kot potrafi, trzymając pionowo kieliszek wina w prawej łapie, wywinąć koziołka do tyłu i nie rozlać ani kropli” (s. 147), że podmiot z orzeczeniem zostają wyizolowane, odcięte od reszty zdania dwoma przecinkami i dodatkowo długim zdaniem okolicznikowym, skutkiem czego brzmią jak znany slogan z epoki propagandy sukcesu? „Kot potrafi”! A potrafi nie tylko to, bo na przykład umie jeszcze przywołać staropolską pieśń myśliwską: „Pojedziemy na łów, na łów, towarzyszu mój” (s. 166), jako odpowiednik angielskiego a‑hunting we shall go. Ambros mogła oczywiście zakończyć cytat w połowie, nie wywołując „polskich” skojarzeń, tymczasem dorzucając niewinne „towarzyszu mój”, jednoznacznie zaprosiła czytelnika do gry w literaturę, podkreślając pleniącą się w tekście aluzyjność i jego nieposkromioną, konstytutywną intertekstualność.

W przekładzie innego tekstu Carter, Oblubienica Tygrysa, Ambros jednak urywa onże cytat ze staropolskiej pieśni. I zdanie oryginału:

He briskly mimicked the action of a gallop and, to my amazement, tunelessly croaked: „Tantivy! tantivy! a‑hunting we will go!”

odpiera tak:

Żywo odegrał scenkę galopowania i ku mojemu zdumieniu wykrakał raczej niż zaśpiewał: – Pojedziemy na łów, na łów!

Trzeba dodać, że również w Kocie w butach Aleksandra Ambros poprzestaje na wersji skróconej:

- Udawaj, że mordujesz szczury, Kocie! Zagłusz muzykę Wenery bitewnym zgiełkiem Diany!

Na łów, na łów, towarzyszu mój! Lojalny do końca, bawię się w kotka i myszkę ze zdechłymi szczurami Kiciuni [...]

...i dopiero konkatenacja obu użyć przyniesie pełen tytuł/incipit w postaci przytoczonej przez Jarniewicza. Słowem – owo „przywoływanie ‘polskich’ skojarzeń” nie jest u AA dociągane do ściany.

Inaczej u Magdy Heydel. Obie tłumaczki z sensem przenoszą angielską piosnkę myśliwych z końca XVIII wieku w polszczyznę, tym bardziej że powtórzone tantivy, naśladujące rytm galopującego konia, ma swój odpowiednik w powtórzonym „na łów” (co z kolei pasuje do dziarskiego wezwania trąbki czy tam rogu, niemniej i kontekstowo, i brzmieniowo jest na miejscu), Heydel jednak daje pełną frazę:

Zwinnie pokazał ruch galopu i ku memu zdumieniu zaskrzeczał bez melodii:

– Pojedziemy na łów, na łów, towarzyszu mój!

...w Kocie w butach zaś, owszem, skraca:

– Udawaj, że mordujesz szczury, Kocie! Zagłusz muzykę Venus szczękiem oręża Diany!

Pojedziemy na łów! Lojalny do końca, bawię się w polowanie na całego z trupami szczurów przywleczonymi przez Prążkę [...]

...ale opowiadanie to umieszczone jest w książce tuż po Oblubienicy Tygrysa; czytelnik pamięta (ten sam względny układ jest i w Czarnej Wenus). Zresztą wymaga tego konsekwencja, odp. frazy z oryginału również zawierają powtórzenie – ale skrócone (czytelnik angielskiej Carter też pamięta):

„Mimic the murder of the rats, Puss! Mask the music of Venus with the clamour of Diana!”

A‑hunting we shall go! Loyal to the last, I play catch as catch can with Tab’s dead rats [...]

* * *

Zaczynam od tego przykładu nie dlatego, że jest najwyrazistszy [dla mojego szkicowego wywodu, który nastapi], a raczej by przybić do drzwi cytat z Jerzego Jarniewicza, zwłaszcza ten passus z „przywoływaniem ‘polskich’ skojarzeń”. I czy to nie JJ chwalił Macieja Świerkockiego za chytre pomieszczenie w przekładzie Ulissesa aluzyjnej frazy z Tuwima? Tak, chodzi o „polskość”.

Rozumiem argumenty z „odwzorowania intertekstualności” (w Tekst innej kultury), ale nie przekonują mnie do końca. Sięgnę po inny przykład z tłumaczeń Oblubienicy Tygrysa Carter:

Carter: Old wives’ tales, nursery fears!
Ambros: Babskie gadanie, strachy z dziecinnego pokoju.
Heydel: Opowieści dziwnej treści, strachy na lachy!

Widać, co tu się stało. Tygrys [Bestia] jest mediolański, arystokratyczny, utrzymany w klimacie orientalnym (czy: orientalizującym), oblubienica [dziewczyna – podmiot mówiąca] jest z Rosji mocno niewspółczesnej, przełamanej przez „angielską bonę/nianię” i jej hm, edukacyjny wpływ na dziecko, aż tu nagle Lachy!. Jasne, to jest wydajne, bo [w wystarczającym stopniu?] oddaje sens, choć „opowieści dziwnej treści” nieco [albo i mocno!] się z nim rozmijają. Ale dla mnie to potykacz, na którym lektura staje (zdjęta fundamentalną wątpliwością). Heydel wchodzi tu na pełnej z polskim „uswojeniem”, z pop‐polskością i arche‐polskością.

Potrafią mnie zatrzymać tak mocno sleksykalizowane frazeologizmy, że inny czytelnik (zapewne) nawet ich nie zauważa. Powiedzmy, we francuskim thrillerze ma się rozstrzygnąć kwestia życia i śmierci, zbrodzień zdecyduje przez rzut monetą. „Orzeł czy reszka?” – pyta więzionego. A mnie włącza się tryb kwestionujący: czy francuskie monety mają „orła”? Za cholerę, nie! (Żeby było zabawniej, tak reszka jak orzeł mają korzenie rosyjskie, choć „orzeł” był dwugłowy.) I znowu: wydajne, ale fałszujące.

W pełni popieram Annę Bańkowską, która we wstępie do nowych przekładów Anne from Green Gables oznajmia:

[...] razem z wydawcą doszliśmy do wniosku, że w czasach, kiedy wszystkie dzieci wiedzą, że żadna Kanadyjka nie ma na imię Ania, Janka czy Zosia, a żaden Kanadyjczyk nie nazywa się Mateusz czy Karolek, pora przywrócić wszystkim [...] bohaterkom i bohaterom książki ich prawdziwe imiona [...]

To zresztą rudymentarny przykład strategii przeciw uswojaniu literackich światów (aby „brzmiały po polsku”), najprostszy.

* * *

W linkowanej wyżej blogonocie dotyczącej stylizowanego na starochińskie traktaty Fu wojny Krzysztofa Bartnickiego (w którym przybliża swoją robotę translatorską przy przekładzie Fineganns Wake Joyce’a) pada kluczowy cytat (z KB):

Źródło i przekład to dwie armie. Źródło umacnia kulturę. Tłumaczenie przejmuje lub pomniejsza obcość. Tym lepiej, im więcej w kraju [dzieł] własnych, a przekłady zaradzają najazdom.

FW jest wszakże dziełem specyficznym; jeśli potraktujemy je jako babelizację opartą na języku angielskim, to zgodzimy się z tłumaczem, że przekład na FT winien walczyć z oryginałem babelizacją jakoś opartą na polszczyźnie.

Mnie jednak w zetknięciu z obcą, odmienną kulturą (obyczajem, ścieżkami językowymi) mocno interesuje właśnie obcość. W odniesieniu do obcojęzycznej literatury bardziej [niż FW, czyli praktycznie każdej^] użytkowej – interesuje mnie odmienność, potwierdzająca różnorodność świata. Burzę się przeciwko tłumaczeniom „pomniejszającym obcość”, przeciw uswojaniu.

* * *

Oba przekłady Carter czyta się dobrze. Odnoszę wrażenie, że tłumaczenie Ambros ma większą rozpiętość (leksykalną i stylistyczną), że potrafi zaskoczyć [= ożywić] czytelnika zwrotem przebrzmiałym, myszowatym, przywołującym czas‐mnożony‐przez‐język nie tak „gładko współczesny”. Ale to tylko wrażenie, nie poparte b. wnikliwą lekturą obu tekstów. Natomiast w przekładzie Heydel czasem się potykam – o czym wyżej.

* * *

Na zakończenie – angdotycznie. W Oblubienicy Tygrysa jest taki passus:

Yet, as to the true nature of the being of this clawed magus who rode his pale horse in a style that made me recall how Kublai Khan’s leopards went out hunting on horseback, of that I had no notion.

U Aleksandry Ambros:

Jednak co do prawdziwej natury maga z pazurami, dosiadającego jasnej klaczy w stylu, który przypominał mi lamparty Kubla Khana wyruszające konno na polowanie – nie miałam o niej pojęcia.

U Magdy Heydel:

A jaka była istota tego maga o ostrych pazurach, który jechał teraz na swym płowym rumaku, w stylu przywodzącym na myśl gepardy Kubilaj‐chana, które na łowy wyruszały konno – o tym nie miałam pojęcia.

Tytuł wielkiej powieści di Lampedusy Il gattopardo brzmiał przez długie lata Lampart [ang. leopard], dopiero przekład z 2008 zmienił gattopardo [dużego drapieżnego kota; Gattopardo – nome raro del ghepardo, powiada włoska wiki] w Geparda; przez jakiś czas dyskutowano o tej zmianie. No i proszę, jest ślad.

Nie ma natomiast w obu polskich odpowiednikach możliwości takiej interpretacji, w której lampart/gepard ruszał na polowanie, siedząc na grzbiecie/zadzie konia [horseback] za ludzkim myśliwym, a nie samodzielnie.

ANEKS

Wspomniałem wyżej o „większej rozpiętości” (leksykalnej i stylistycznej) tłumaczenia Aleksandry Ambros. To wrażenie pojawia się już od pierwszego zdania Oblubienicy Tygrysa.

AC: My father lost me to The Beast at cards.
AA: Ojciec przegrał mnie do Bestii w karty.
MH: Ojciec przegrał mnie w karty z Bestią.

Przegrać co[/kogo!] w co [grę] do kogo [innego gracza]. Formę tę notuje Doroszewski (podając kilka przykładów, m.in. „Właśnie jest ów Wokulski, który do jej ojca przegrywa w karty”), jest doskonale „logiczna”, ale „trąci myszką” [i dobrze]. Zdanie [MH] współcześniejsze, po bliższym zbadaniu traci na „logice”, „z Bestią” pobrzmiewa możliwością, że ojciec i Bestia grali wspólniczo, jako jeden dwój‐gracz, że Bestia nie jest beneficjentem rozgrywki, a współprzegranym. Można by sytuację doprecyzować, ujednoznacznić, ale kosztem zwięzłości; to zdanie jest otwierającym tekst, samodzielnym akapitem, powinno być ostrym jak sztylet oznajmieniem faktu kładącego podwaliny pod całą konstrukcję; jak to? córkę w karty? Niesłychane!

AC: The chill damp of this place creeps into the stones, into your bones, into the spongy pith of the lungs; it insinuated itself with a shiver into our parlour, where Milord came to play in the privacy essential to him.

AA: Chłodna wilgoć tego miasta wsącza się w kamienie, w kości, w gąbczasty miąższ płuc; wkradła się, przenikając dreszczem, do naszego saloniku, dokąd przybył Jaśnie Pan zagrać w koniecznej dla niego prywatności.

MH: Chłodna wilgoć tego miejsca wpełzła w kamienne mury, w ludzkie kości, w gąbczastą materię płuc; drżeniem wprosiła się do saloniku, gdzie Milord grywał w odosobnieniu, tak przez niego cenionym.

Ponownie, fraza [MH] „[wilgoć] drżeniem wprosiła się do saloniku” każe pytać, kto/co jest „nosicielem”, ośrodkiem „drżenia”: czyżby wilgoć sama? Rozwiązanie Ambros nie nasuwa wątpliwości. Również „konieczna dla niego prywatność” lepiej oddaje warunki gry stawiane przez Bestię niż „odosobnienie, tak cenione”; co cenione, nie musi być aż wymagane (a jest, domniemujemy).

AC: My father, of course, believed in miracles; what gambler does not?
AA: Ojciec oczywiście wierzył w cuda, który gracz nie wierzy?
MH: Ojciec wierzył, rzecz jasna, w cuda; który gracz w nie nie wierzy?

Tutaj AA osiąga zwięzłość w rytmie–składni, przypominających frazy Mickiewicza; wersja MH jest niezręczna, niepotrzebnie dopowiadająca owym „w nie”. (Ale współczesna redakcja stawia „kompletność” – nieraz zbędnych – dopowiedzeń wysoko na liście priorytetów; nie wierzy się zasadniczo w inteligencję czytelnika; pisałem o tym niejednokrotnie.)

Oczywiście, Heydel, jako tłumaczka chronologicznie druga, ma trudniej. Niemniej, jest Uznaną Firmą, ani nam się śni podejrzewać, że działa tu translatorsko pętana koniecznością odróżnienia swojego przekładu od poprzednich. Przeciwnie, zakładamy, że na czele celów stoi u niej sprostanie oryginałowi.

Powyższe uwagi mógłbym kontynunować (do dziesięciokrotnej, powiedzmy, objętości), ich zamiarem nie jest wytykanie błędów Magdzie Heydel, a docenienie jakości roboty Aleksandry Ambros.