Nowy przekład pierwszego tomu À la recherché du temps perdu (Officyna 2018) przynosi w przedbiegach (bo to ledwo wyszło, mało kto czytała) sporo grymasów („po co nowe, Boy przetłumaczył świetnie”), pohukiwań, a nawet gróźb karalnych. Oczywiście zamiast polegać na cudzych przeczuciach (przedsądach) itd. wolę sprawdzić samemu.

Drobna uwaga do interpunkcji w przekładzie Krystyny Rodowskiej. W Posłowiu tłumaczka wyjaśnia:

Pozwoliłam sobie na jedno [wcześniej dłuższy fragment o tym, na jak wiele pozwalał sobie B‑Ż]: na drobną modyfikację interpunkcji według tej zapisanej w edycji Plejady z roku 1987: zrezygnowałam z pewnej liczby przecinków, kierując się zasadą niezakłócania biegu narracji, tam gdzie to – w moim odczuciu – zapewniało jej większą płynność. Proust stawiał znaki przestankowe zgodnie z zasadami retoryki, czyli tam, gdzie trzeba było zaczerpnąć powietrza. Rękopisy czytał na głos rzadko, dlatego ustalanie prawideł interpunkcji jest ponoć ciągle przedmiotem sporów badaczy Poszukiwania.

Wtrącenie w nawiasach kwadratowych pochodzi od jesieni fetyszysty, której za ten cytat bardzo dziękuję; sam dopiero się przymierzam do ew. kupna i nie mam dostępu do tekstu Posłowia (poniżej zamieszczone fragmenty pochodzą z PDF-a początku ksiażki, udostępnionego przez wydawcę; tekst Boya‐Żeleńskiego znaleźć można w wolnych lekturach).

Marcel Proust


W poszukiwaniu utraconego czasu
 

W poszukiwaniu straconego czasu

 
W stronę Swanna 
Combray


PRZEŁOŻYŁA KRYSTYNA RODOWSKA
 

PRZEŁOŻYŁ TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Zastanawiałem się która to mogła być godzina; dobiegał mnie bardziej lub mniej oddalony gwizd pociągów, niczym śpiew ptaka w lesie, wyolbrzymiając odległości, i zakreślał mi bezmiar pól gdzie podróżny śpiesznie podąża ku najbliższej stacyjce; ścieżka którą idzie, na zawsze wryje się w jego pamięć, podnieconą widokiem nieznanych miejsc, niezwyczajnych działań, niedawną rozmową i pożegnaniem w blasku cudzej lampy, towarzyszącym mu jeszcze w nocnej ciszy, w bliskiej już słodyczy powrotu.
 
Pytałem sam siebie, która może być godzina; słyszałem gwizd pociągów, który – bliższy lub dalszy – jak śpiew ptaka w lesie, uwydatniając odległości, określał mi rozmiar pustkowia, kędy podróżny spieszy do najbliższej stacji: ścieżka, którą idzie, wyryje się w jego pamięci dzięki podnieceniu zrodzonemu z nieznanej okolicy, z niezwyczajnych czynności, z niedawnej rozmowy i z pożegnań w kręgu obcej lampy, biegnących za nim w ciszy nocnej – z bliskiej wreszcie słodyczy powrotu.

Przypomnijmy okoliczności. Cały (przedługi, ktoś doda) początek Combray to powęźlony, kapryśny, choć wnikliwy, opis bezsenności narratora. Nie może zasnąć, więc przychodzą wspomnienia i wielograniasty (wybaczcie to słowo) namysł nad nimi. Jego pamięć jest pobudzona albo sama siebie pobudza, snując się w tej na wpół marze. Można to ująć krótko: pamięć jest podniecona.

Wtem zza okna dobiega gwizd pociągu, ogniskując myśli – pamięć? – narratora w nowym kierunku. Odległości, to pierwsze. Drugie – wysyła w nie człowieka (podróżnego; to jasne, pociąg), aby w jego niejako imieniu znalazł się tam i poczuł, dopełnił wyobraźni. Czy to zbyt nieuprawniony domysł, że narrator najpewniej wyśle siebie samego, ze swoją wyobraźnią i wrażliwością, wreszcie – ze swoją własną pamięcią?

Żeby kompetentnie orzec, czy w tej zmyślonej, wyobrażonej scence przebija reminiscencją echo zdarzeń, które się narratorowi bardziej realnie przytrafiły, trzeba przeczytać wnikliwie całych siedem tomów. Niemniej, dla czytelnika, który pierwszy raz podchodzi do tej rzeki tekstu, naturalne będzie takie właśnie założenie: że „podróżny” jest narratorem samym, z jego (podnieconą) pamięcią.

Jedno zdanie, wyrwane (choć nie brutalnie) z kontekstu. Boy‐Żeleński przebiega przez to zdanie dziarsko, z werwą; wierzę, że nie odbiega ono (umownie: literą) od oryginału. Nie odbiega też od, powiedzmy, stendhalowskiego Boya (za którego dzieło wdzięczność wiekuista i szacunek!).

Krystyna Rodowska w tym samym zdaniu pokazuje wyobraźnię i subtelność: jedno–dwa inaczej pokolorowane słowa (cudze vs obce), wskazanie liczby (pojedynczej) – i mamy mikro‐opowieść prowadzącą w zupełnie inne rejony skojarzeń, rosnacą na innym podglebiu. Łatwo mi założyć, że tłumaczka zastanawiała się nad osadzeniem sensu (głębokiego: powodu, dla którego zostało napisane) tego zdania w kontekście, i to wielograniastym.

Czy coś z tego wynika? Jedna mała cegiełka na rzecz przeczucia, że ten nowy przekład jest potrzebny i przydatny. W praktyce – plusik za kupnem.

Śpiący trzyma w dłoni nić godzin, porządek lat i światów, w których kręgu śni. Obudziwszy się, instynktownie zasięga ich rady, odczytując z nich w ułamku sekundy miejsce, jakie zajmuje na ziemi, i upływ czasu aż do tej chwili; ich szyki jednak łamią się i mącą.
 
Człowiek, który śpi, trzyma w krąg siebie nić godzin, porządek lat i światów. Radzi się ich instynktownie budząc się i odczytuje z nich w jednej sekundzie punkt ziemi, w którym się znajduje, czas, który upłynął aż do jego przebudzenia się; ale ich szeregi mogą się zmącić, przelewać.

Mignęła mi w sieci opinia „zdania Boya są po prostu piękne”, po czym jako przykład padło właśnie pierwsze zdanie z ustępu powyżej. Moim zdaniem niczego też nie brakuje zdaniu Krystyny Rodowskiej; nawet wolę „śpiący” od „człowiek, który śpi”. Tak, wersja lewa lepiej mi się czyta.

W Combray, codziennie pod wieczór, na długo jeszcze przed chwilą kiedy musiałem iść do łóżka i leżeć w nim bez snu całymi godzinami, z dala od mamy i babci, sypialnia moja stawała się za każdym razem bolesnym ośrodkiem mych obsesyjnych myśli. Chcąc dostarczyć mi rozrywki w te wieczory, kiedy wyglądałem na zbyt nieszczęśliwego, ktoś wpadł na pomysł obdarowania mnie latarnią magiczną, którą zakładano mi na lampę w porze przedkolacyjnej; na podobieństwo dzieł pierwszych architektów i mistrzów sztuki szklarskiej w dobie gotyku rozświetlała ona nieprzejrzystość murów, które pod jej działaniem zaczynały opalizować barwami tęczy, wypromieniowując z siebie wielobarwne, nadprzyrodzone zjawiska, a w ich kręgu malowały się legendy, jak na ulotnym, migotliwym witrażu. .
 
W Combray codziennie pod wieczór, na długo zanim miałem się położyć do łóżka i pędzić bezsenne godziny z dala od matki i babki, sypialnia moja stawała się stałym i bolesnym punktem moich zainteresowań. Aby mnie rozerwać w owe wieczory, gdy miałem minę zbyt żałosną, dano mi latarnię magiczną, którą przed obiadem zakładano na lampę. Na kształt dawnych architektów i szklarzy z epoki gotyku, latarnia ta zmieniała nieprzejrzystość ścian w nieuchwytne iryzacje, w nadprzyrodzone, wielobarwne zjawy, w których legendy malowały się niby w drgającym i ulotnym witrażu. 

Tekst Rodowskiej wyraźnie dłuższy. To dlatego, że tłumaczy (dojaśnia) rzeczy, które u Boya są hm, zarysowane, potraktowane b. skrótowo; trudno oprzeć się wrażeniu, że tłumacz chciał oszczędzić czytelnikowi nudy, której sam doświadczył^. Niemniej, z szacunku dla oryginału, poprosimy całość.

I jeszcze, na koniec, przeskok do jednej z tych legend, pokazywanych migotliwie przez latarnię magiczną:

Z trójkątnego lasku, aksamitną zielenią ocieniającego zbocze, wynurzał się Golo na koniu, wiedziony straszliwym zamiarem, i w urywanym rytmie kłusa zbliżał się do zamku biednej Genowefy z Brabantu. Zamek był ścięty linią krzywą, utworzoną po prostu przez wypukłość szkła wsuniętego w rowek latarni. Było to skrzydło zamku, skąd roztaczał się widok na błonia, gdzie spędzała czas na marzeniach Genowefa, przepasana błękitną szarfą.
 
Trzęsąc się na swoim koniu, Golo, pełen okropnych zamiarów, wynurzał się z trójkątnego lasku pokrywającego aksamitną zielenią zbocze i posuwał się podskakując ku zamkowi biednej Genowefy Brabanckiej. Zamek ów ścięty był linią krzywą, będącą nie czym innym, jak tylko owalem ramy, którą wsuwało się w rowek latarni. Było to skrzydło zamku, przed nim zaś rozciągała się błoń, gdzie marzyła Genowefa, strojna w błękitny pasek.

Tu całą pulę zgarnia Krystyna Rodowska. Rytm (ważny tutaj!) i układ pierwszego zdania – wyborne. A też współczesny czytelnik poinformowany o realiach (np. co ważnego w tym, że pasek błękitny? – zastanawiamy się, czytając Boya).

* * *

Oczywiście czytelnik nie bierze każdego zdania czy zwrotu pod lupę, po prostu czyta. I oby płynnie mu się czytało, bez niczym nie usprawiedliwionych przystanków. Sądzę jednak, że podczas lektury odkładają się mimo woli, en passant, nawarstwiają skojarzenia i obrazy, bogaci się klimat, pogłębia rozumienie nadrzędnych (w odróżnieniu od: literalnych) sensów. Starałem się pokazać, co tu mam na myśli, szczególnie w komentarzach do pierwszego ustępu. Więc to ważne, co się w zdaniach kryje, nawet jeśli się tego nie dostrzega wprost, „gołym okiem”.

Przy okazji zwierzenie: świetna zabawa, takie międzyprzekładowe śledztwo. Kosztowne jest natomiast (jak zawsze, wie to każda czytelniczka kryminałów) sporządzanie raportów. Myśli się sekundy, opisuje godzinami.

Wniosek (także) praktyczny z tego ćwiczenia taki: nowego przekładu Krystyny Rodowskiej nie powinno się skreślać z góry, byłby to nieuzasadniony brak szacunku dla jej pracy.

Dobrej pracy, takie mam przeczucie. Sam tych siedem tomów czytałem wieki temu; niewiele pamiętam. Co więcej, dziś z pewnością zupełnie co innego by mnie interesowało niż wtedy. Jeśli znajdę czas, wrócę do Prousta i wrócę z przekładem Krystyny Rodowskiej.