Sama książka J.D. Vance’a Hillbilly Elegy i jej usański (szczególnie polityczny, po obraniu Trumpa) kontekst były przedmiotem stosunkowo obszernego artykułu Jakuba Dymka, który ukazał się na początku października 2017 w „Tygodniku Powszechnym”. Tam też odsyłam w sprawie meritum tej historii, spisanej przez wywodzącego się z appalachiańskiej biedoty konserwatystę, który wbrew pochodzeniu odniósł życiowy sukces. Elegia stała się przyczynkiem do dyskusji o powodach wygranej Trumpa, chociaż reprodukuje wiele typowych dla prawicy mitów i poznawczych przemgleń (a może właśnie dlatego); podobnie czynią filmowe produkcyjniaki o chłopaku z nizin społecznych, który zagrożony wyrokiem wybiera armię (Stanów Zjednoczonych) i tam poddany wychowawczej sile kolektywu i ideału amerykańskiego zostaje wysłany w Słusznej Sprawie (Wietnam, Bliski Wschód, Afganistan itd.), po czym wraca i rozprawia się z miejscową mafią w rodzinnym miasteczku.

Polskie wydanie pod tytułem Elegia dla bidoków w przekładzie Tomasza S. Gałązki wyszło na dniach. Zainteresowalo mnie nie jako źródło wiedzy o konfliktach klasowych w USA (na ten temat mamy mnóstwo ciekawszych i głębszych pozycji), ale z dwóch innych powodów.

Pierwszy jest oczywisty: jak wyglądałby podobny (jasne, że subiektywny) autoportret warstw/grup ludzi w Polsce, którzy doprowadzili do wygranej PiS‑u. Na ten temat także ukazało się już parę ciekawych książek, ale żadna – może poza powieścią Waldemara Bawołka Echo słońca – nie jest pisana „od środka”.

Drugi powód to wytwarzanie (dziedziczenie, reprodukowanie) odrębności tożsamościowych, na poziomie całych grup/warstw etniczno‐społeczno‐ekonomicznych. Bidoki („hillbillies”), buraki („rednecks”), białe śmieci („white‐trash”), bardziej specyficzne grupy, jak Ozarkowie czy Cajuni; dziesiątki innych mniej eksploatowanych przez przemysł medialny czy pop‐kulturę, a więc mniej znanych z transatlantyckiego oddalenia. W Polsce mamy do czynienia z systemową robotą „wytwarzania tożsamości”: patrjotycznej, z „wyklętymi” na podorędziu, kontrestabliszmentowej, ale już po uszy unurzanej w „nowym establiszmencie”. Kibole, protofaszyści, narodowcy; wszyscy – podobnie jak szkoto‐irlandzcy bidocy Vance’a – deklaratywnie religijni, świętojebliwi w mowie, przemocowi w uczynku.

Jednym z najistotniejszych spoiw takiej wytwarzanej (dziedziczonej) odrębności jest język, socjolekt. I to on – w świetnym zapodaniu Tomasza Gałązki, tłumacza – zainteresował mnie najpierw, od pierwszego kontaktu z książką. (Spotkałem się z opinią, że tłumacz przeszarżował, ale jej nie podzielam.)

Te piętrowe bluzgi, zwyczajowe przydomki, przekręcane słowa. „Wuja Salicyl” [w oryg. „uncle Tea‐berry”], „wuja” jest tu w mianowniku: ten wuja. Ciotka Łii [„aunt Wee”]; owszem, znamy ksywę Wee z innych książek czy filmów, ale nie wiążemy z nią znaczeń, a nawet brzmienia, ot, imię własne. (A przecież brzmienie jest tu ważne, łii, i znaczenia, zob. wee‐wee.)

Przejście od gaulterii (tea‐berry), roślinki dla Polaka egzotycznej, do salicylu wymagało drogi poprzez olejek eteryczny („wintergreen oil”), używany w przemyśle kosmetycznym i spożyczym, m.in. przy produkcji gum do żucia (które notorycznie żuł ów wuja), zawierający salicylan metylu, związek pokrewny aspirynie. Oraz bonus: dla Polaka podprogowe skojarzenie ze spirytusem salicylowym, deską ratunku alkoholika; bezpośrednio niezgodne z faktami (u Vance’a), a przecież dające jak najbardziej właściwy kontekst.

Ten przekład się czyta!

Ale nie wiem, czy to dobrze, bo jakby przydaje atrakcyjności historii, którą należałoby krytycznie zdekonstruować. Co częściowo zrobiono w tym październikowym artykule, a częściowo – zwłaszcza gdyby transponować problemy na polski grunt – jeszcze czeka na podjęcie.