Proza Macieja Bobuli jest łaciata.

W 2020 wyszły dwa tytuły: powieść Franciszka, Maryśka i ja oraz zbiór opowiadań (choć może to również powieść: w ułomkach) Szalejów, ten bodaj pierwszy. Szalejów był nominowany tam i sam, ale recenzyj nie znalazłem; F., M. i ja przemknęło w zasadzie bez echa (pisał o powieści Maciej Libich w 2021, a rok później wzmiankowana była w komparatystycznym longierze Macieja Jakubowiaka).

Należałoby czytać oba tytuły łącznie, bo są w jakimś sensie komplementarne. Powieść gwożdżona jest w Kłodzku (i okolicach), opowiadania w Szalejowie (i okolicach), ale to ten sam habitat. Jednak powieść osadzona jest w czasie (przede wszystkim: politycznym, historycznym) o topologii ameby (jest centrum, współczesne na bliskie wczoraj, oraz nibynóżki, sięgające wstecz, a właściwie w różne wstecze), opowiadania zaś to rodzaj konstrukcji fraktalnej, przenikającej różne narracyjne głosy i pokruszone życiorysy, ze wspólnym motywem szalejowa, miejsca wewnątrz ludzi, w którym dokonuje się (lub nie) transgresja, miejsce przekroczenia (przekraczania) normatywu psychicznego, o którym skądinąd wiemy, że jest jedynie konstruktem społecznym (jakie są zdegradowane warianty „normatywu”, ilustruje powieść kłodzka, w której siły protofaszystowskie czy całkiem naziolskie mają się nieźle, coraz lepiej). Oczywiście, ten wewnętrzny szalejów nie przypadkiem rymuje się z nazwą zbioru i rodzinnej miejscowości autora.

Powieść Bobuli jest rodzajem bildung‐melodramatu, w którym budującym motywem jest przeobrażenie pierwszoosobowego narratora w przykład nowej tożsamości męskiej; przemianie tej patronuje Kafka, z którego wizerunkiem zawieszonym na ścianie narrator prowadzi dialog przerywany. Na czym polega nowość tak budującej się tożsamości – nie powiem, byłby to rodzaj spoilingu^. Proszę poczytać; F., M. i ja to b. przyzwoita powieść współczesna, choć, dla ostrzeżenia, dodać trzeba: o wyraźnym rysie dygresyjnym. Mówiąc wprost: narrator jest gadułą. Snuje się tu rozważania o muzyce (zwł. metalowej), o filmie, o literaturze. Autor bowiem wie, że uczciwy realizm nie przesłania podstawowego faktu: percepcja jest wewnętrzym konstruktem, nie ma „rzeczywistości” poza działaniem tej maszyny. Jakoż i działanie owo jest sowicie dokumentowane.

Owa „intertekstualność” twórczości Bobuli (dająca o sobie znać również w wierszach z Wsi, animaliów, miscellaneów i spoza tego zbiorku) nie omija także Szalejowa. Ukrytym tropem jest tam może to, że są to w większości „opowiadania grozy”, tyle że grozy egzystencjalnej (z przejmującym Mutantem na czele). Tak, tu również autor jest gadułą, ale to gadulstwo nieco innego rodzaju. Są to mianowicie teksty operujące niejednorodną sytylistyką, i to wewnątrz opowiadań. Zdania myszowate, jakby przeniesione z mieszczańskiej klasyki, sąsiadują z językiem na wskroś współczesnym, a na to wszystko nałożona niecodzienna miejscami składnia, której, na szczęście, nie próbował prasować redaktor, szef Wydawnictwa j. Mamy tu więc ukrytą „łaciatość” stylistyczną (zgrzytała mi jedynie w otwierającym ksiażkę opowiadaniu Henryk, które, jak dla mnie, odstaje od poziomu reszty zbioru).

Ale to – obok „łat dygresyjnych” – nie jedyny wymiar łaciatości. Powiedzmy: krowa, czarno‐biała. Stawia znajomy gestalt‐problem: co jest tłem, co figurą. Co jest podłożem, a co łatą. U Bobuli łaty „czarne” bywają oknami w otchłań (por. groza egzystencjalna w Szalejowie i groza polityczno‐historyczna w F., M. i ja). Ale może to „białe” jest łatą? Ten problem da się wkonstruować w oba tytuły, m.in. dlatego sądzę, że warto przeczytać te prozy łącznie, jako w pewnym sensie komplementarne. No i – są inne niż większość produkcji literackiej w Polsce.

Przepływy Macieja Libicha (WBPiCAK 2022) najpierw stawiają kwestie gatunkowania. Wydane w Bibliotece Prozy Współczesnej, zawierają kawałki prezentowane wcześniej w mediach jako wiersze [kryterium „prawego skraju”], inne znowu są poplecione wewnętrznymi rymami, a w całości nie mieszczą się – z pewnością – w charakterystyce prozy narracyjnej rozumianej klasycznie (wg jakiegokolwiek pokroju klasyczności). Są (już) więc tacy, co biorą prozowatość Przepływów w cudzysłów.

Sam jednak, wychodząc z przeświadczenia o wieczniezielonej żywotności prozy, nie stawiam żadnego oporu temu przyporządkowaniu. Bardziej natomiast skomplikowana kwestia: czym ta proza jest. Kryptoesejem w odcinkach? Prześmiewczym bildung‐diariuszem? Trzyczęściową sinfoniettą na zespół doprawdy b. kameralny? Atlasem minipływów (wynikających z „rozwoju rzeczy”, s. 9), który w jednym z kawałków (s. 36, Atlas zwierząt ludzkich, nie‐ludzkich i grzybów) egzemplifikuje się jawnie, deklarując przy tym własny cel i powód:

chodzi tu o wszystkie historie zebrane w jedną, w jeden atlas o miękkich okładkach [37]

Pisałem to już wcześniej i powtórzę, chcąc uniknąć dalszego dzielenia włos/4: Libich jest tutaj [gdzie indziej – grzeczny, oschły i rzeczowy] autorem patafizycznym. Patafizyka, ta parodia oświeceniowej gadki skupionej na Cnotach i Wartościach, Urządzeniach (cywilizacji) i Powinnościach, jest tu podlaserunkowana duchem kabały (w wydaniu, powiedzmy, post‐Kafkowskim); niech te afiliacje zilustruje rola Liczby:

trzynaście pasów transmisyjnych [każdy innej długości, a między nimi fale] (10)

[światem rządzi] szesnaście paradoksów (26)

dwanaście krótkich przykazań [których trzeba przestrzegać, tylko nikt nie wie, jak one brzmią i właśnie dlatego panuje taka samowolka] (30)

siedem pustych szklanek (39)

...tego drucika, wiążącego na chwilę popękane szkła optyczne encyklopedysty z Rękopisu znalezionego w Saragossie.

Kto jeszcze nie jest przekonany, niech zwróci w lekturze uwagę na natrętnie powracające pojęcia „sens”, „znaczenie” i „powinność” (wzgl. „obowiązki”). A także na to, jak kolejne przywołania deklaratywnieją i semantycznie się (same) pustoszą.

* * *

Wspomniałem już o trzech [rzymsko numerowanych] częściach Przepływów. Każda opatrzona jest drogowskazującym mottem (Jan Józef Szczepański, Leopold Buczkowski, Robert Walser).

Po części pierwszej przechadza się (diachronicznie) ciało. Ma przygody. Kiedy jednak próbuje je opisać, okazuje się, że wymyka mu się język, [bo] wymyka mu się pamięć; może to synonimy.

Część druga to życie literackie, społeczne i polityczne (zilustrowane odpowiednimi przygodami narratora). To część pod znakiem Buczkowskiego, który zresztą pojawia się (poza mottem) także jawnie, w – powiedzmy – impresji dot. Żywych dialogów L.B. (s. 26). Skoro już ta parantela została wyłożona w skrzynce narzędziowej Libicha, spróbujmy ją wykorzystać. Proza Buczkowskiego składa się z potrzaskanych fragmentów, sąsiadujących drapieżnie i boleśnie ostrymi krawędziami. W Przepływach byłoby podobnie, gdyby nie – no właśnie, tytuł – erozja; ostre krawędzie wygładziła „woda czasu”, względnie inne żywioły, a bliskie sąsiedztwo zmieniło się w (relatywne) oddalenie, dające nawet pozór braku związku (bezczelnie podkreślany przez autora – por. brawurowo opowiedziana historiozoficzna rola kelnerów; s. 27).

Część trzecia jest powrotem. Narrator próbuje zrekonstruować, czy może: od nowa postawić, [dualny] porządek. Podjęte tu literackie czynności przynoszą raczej drogę [tao] niż osiągnięcie celu (jak wiadomo, tao ma znaczenie terapeutyczne). W punkcie dojścia egzystencjalny minimalizm wieńczy się lakonizmem; możemy rozpocząć lekturę Przepływów od początku.

* * *

Najkrócej mówiąc, książka Macieja Libicha to para‐filozoficzna opowieść przygodowa, choć oczywiście są to przygody nie klasycznie awanturnicze (choć nadal adventurous), a na miarę czasu obecnego: kognitywnego postfordowskiego kapitalizmu itd., itp. Tyle że rdzeń w wyrazie „kognitywny” został tu (patafizycznie) zakwestionowany.

Ciekaw jestem dalszych przygód autora.