Będzie o powieści China’y Miéville’a Miasto i miasto (Zysk 2010, tłum. Michał Jakuszewski).
W trzech kawałkach. Uwaga, kto chce czytać książkę bez psujów i powidoków cudzych lektur, niech poprzestanie na kawałku pierwszym.

1

[BEZ SPOILERÓW]

To pierwsza książka Miéville’a, jaką czytałem. Mignął mi wcześniej w okolicach steampunk club, gdzie wyczytałem taką oto uwagę o Dworcu Perdido:

Miasto Miéville’a to jeden z nielicznych plusów tej powieści. Gdyby nie te wszystkie brudne uliczki, futurystyczne budowle i labirynty, nie doczytałabym książki do końca. Nowe Crobuzon to żyjący organizm, nie jest tłem opowieści, ale pełnoprawnym bohaterem i szkoda, że fabuła nie potrafiła temu dorównać.

Uwaga niezbyt zachęcająca. Ale potem spotkałem go u pana Marcelego i dałem zarobić swojej parafialnej księgarence.

Wydawca (krwiopijca, każący sobie płacić cztery dychy za 392 strony rzeczy niedbałej edytorsko i z redakcją podejrzewaną o niechlujność) zamieścił na tyle okładki cytat z „Guardiana”, gdzie stoi:

Powieść Miasto i miasto [...] kojarząca się nieodwołalnie z Franzem Kafką, Phillipem K. Dickiem i Raymondem Chandlerem, jest kryminałem wyniesionym na zdumiewające wyżyny metafizyczne i artystyczne.

Niby wiadomo, że te blurby są na ogół kompletnie od czapy, ale widzę, że niektórzy się nabrali i po lekturze Miast nadal powtarzają, że Kafka, że Chandler, że Dick. Jakoś tam trafiony jest Dick, bo rzeczywiście u niego często pracuje motyw drugiej (i ew. następnych) rzeczywistości, skrytej za zasłoną pozorów – która się czasem drze jak papierowa tapeta, w tych czy innych technicznych (drugs, amnezja) okolicznościach.

Ale Kafka? Nic z tych rzeczy. Chandler? E tam, Miéville konstruuje swojego policjanta z prostych klocków.Średni wiek; dwie kochanki (tylko deklarowane, nieobecne!); częste bezsenności; wypił dwie butelki wina (!), nie na czczo, i urżnął się jak kłoda; nie jest proregulaminowym, tępym służbistą. Klocki, z których tylko wielkie chciejstwo (ew. blurb, he, he) pozwoliłoby na sklecenie kogokolwiek Marlowe‐podobnego.

Wartość artystyczna? Słaba. To nie jest literatura, to jest relacja. Nie wiem, na ile zawinił tłumacz (na ile redakcja), ale gdy czytam takie nędzne tasiemce zdań:

Gdy rozmawiałem przez telefon z Ramirą Yaszek, prosząc ją o przesłanie filmu z wczorajszego przesłuchania dzieciaków, zadzwonił do mnie na komórkę, prosząc, bym zaraz przyszedł.

Wahanie – gdy opowiadała mi o spisku, były krótkie chwile, gdy swym milczeniem próbowałem ją zachęcić, do przyznania, że się myli – przekonywało ją tylko, że się z nią zgadzam.

...mam odruch, aby to właśnie autorowi powiedzieć: „człowieku, nie umiesz pisać”. Bohaterowie? Papierowi. Psychologia? Praktycznie nieistniejąca. Język? Płaski i sprawozdawczy. Konstrukcja fabuły? No, to jedno jako‐takie, ale też bez szału. Intryga? Po prawdzie, nieco pretekstowa.

Co więc zostaje? Pomysł. A właściwie: Pomysł. Ontologia tego świata koegzystujących dwóch miast. Echa, jakimi się ten pomysł odbija od różnych naszych wyobrażeń o społeczeństwach, percepcji i kulturze, etniach i religiach, wykluczaniu i wkluczaniu. Pytania (jedno, główne, pozostaje w książce nie‐odpowiedziane‐na), jakie generuje. Tu Miéville jest dobry, a może i więcej.

Ale że nie można mówić o Pomyśle bez spoilowania, na tym skończę część niewinną.

Jeszcze ostrzeżenie: bardzo warto przeczytać, ale lepiej pożyczyć od znajomego, albo chapnąć z wypożyczalni czy taniokupić na allegro; do tej (drogiej) książki raczej nie będzie się wracać: obstawiam, że przy ponownej lekturze czytelnik zobaczy więcej szwów niż tkaniny.

2

[UWAGA: SPOILERY]

Od starożytności idzie (odniewolnicza) tradycja, że obecność lokaja/pokojówki/whatever nie jest praktycznie żadnym zaburzeniem prywatności państwa (domu), można się przy nich myć, pieprzyć, zdradzać, omawiać sekretne sekrety itd. Albo żebracy: nie zauważa się tych, których dostrzeganie jakoś naraża. Historia wykluczania przez omijanie wzrokiem, przemilczanie, jest zarazem historią stosunków społecznych.

Pomysł Mieville’a polega na symetryzacji niewidzenia. Na tym samym terenie znajdują się dwa miasta, Besźel i Ul Qoma, konstytuowane wzajemnym niewidzeniem się mieszkańców (ale i odrębnymi administracjami). Besźelanie nie widzą (a ściślej: przeoczają) mieszkańców Ul Qomy i odwrotnie. Przeoczane są nie tylko osoby, ale i miejsca, budynki, pojazdy. Ćwierć książki poświęca autor, by uprawdopodobnić sytuację, w której granica między terytorium, materią, ludźmi, ich specyficznymi dress code, kulturą itd. jest fraktalna, może pojawić się wszędzie, między dwoma sąsiadującymi fizycznie budynkami, na środku jezdni. Przeoczanie jest wytrenowanym odruchem usuwania ze świadomości obrazów, które nie pasują do pewnego wzorca.

Pani domu nie widzi lokaja, bo jest ubrany w liberię, zachowuje się jak lokaj, chodzi innym krokiem itd. Besźelanin widzi Ulqomian tylko fizjologicznie, na tyle, by móc ich omijać, nie dopuszczając do zderzenia, ale ten fizjologiczny obraz jest natychmiast wypierany (na tym właśnie polega przeoczanie). Lokaj z państwem połączeni są zależnością funkcjonalną, idealny butler jest niewidzialny, ale sam świetnie widzi każdą z postaci państwa, a nawet odgaduje ich życzenia. Pomysł Mieville’a usuwa tę zależność; idea polega, jak już powiedziałem, na symetrii przeoczania. By móc się zobaczyć wprost, mieszkaniec jednego z tych miast musi mieć wizę i oficjalnie przejść do drugiego przez jedyny działający Checkpoint Charlie, wtedy jednak powinien zacząć przeoczać swoich „rodzonych” współmieszkańców i ich materialne otoczenie.

Wzięty tak literalnie i tak konsekwentnie poprowadzony pomysł (wzajemnej) niewidzialności przez wyparcie – oszołamia. Oczywiście pytamy o spoiwo, mechanizm zapewniający podtrzymywanie tego uwarunkowania. Dostarcza go nadpolicja, reagująca na każdy akt przekroczenia (czyli zaniedbania w przeoczaniu). Ekspozycja mechanizmu działania tej Przekroczeniówki [Breach Police] (i jej podwójnej niewidzialności) zajęła Mieville’owi sporo miejsca, nie dziwimy się zatem, że śledztwo (oś fabuły: trup, policjant, dochodzenie) tak się poniekąd ślamazarzy.

Tylko stale obecny lęk przed Sankcją może dać tak powszechny efekt wyparcia. Ten lęk jest wdrukowywany przez wychowanie, przez cały system kultury; cudzoziemcy, zanim zostaną wpuszczeni do jednego z dwóch miast, muszą przechodzić dwutygodniowy kurs „rudymentów przeoczania”. I będą, oczywiście, pod szczególnym nadzorem Przekroczeniówki.

*

To bardzo (na ile się orientuję) szczególna w literaturze realizacja orwellowskiej autocenzury, wymuszenie na obywatelu, żeby sam się kontrolował w tej aż tak bezpośrednio‐zmysłowej domenie. Mieszkańcy dwumiasta selekcjonują też wrażenia dźwiękowe i zapachowe. W Besźel i Ul Qomo nie ma niewidomych.

Nie będę się zajmować ani powieściowym śledztwem, ani sytuacją polityczną w miastach, ani obecnością Zagranicy (archeologiczną, handlową itd.). Te składowe fabuły są dość wciągające i na tyle dobrze skonstruowane, że podsycają lekturową ciekawość aż do końca książki. Ale nie wydają mi się najważniejsze dla odbioru Miasta i miasta.

Ważny jest mit Orciny (trzeciego miasta, skrytego w szczelinach między dwoma), tropy prowadzące w przeszłość. Dwuistnienie Besźelu i Ul Qomy idzie w historię setkami lat, ale przecież z automatu zadajemy Orwellowskie pytanie, jakich Ministerstw Prawdy to robota. Czy wewnętrzny anachronizm artefaktów znalezionych przez archeologów Tajemnicę pogłębia czy upraszcza? W imię czego właściwie obie administracje (i żyjąca w niejakiej kosymbiozie z nimi Przekroczeniówka) podtrzymują ten dualny system wdruku umiejętności i konieczności przeoczania?

Nie przypadkiem miasta są położone w jakimś bocznym zakątku Bałkanów (a może tylko tuż obok), w jakimś (zaryzykuję:) uspokojonym Kosowie. Ale Miéville umiejętnie zaciera ślady: oba miasta są wieloetniczne, w obu pojawiają się uchodźcy z bliżej nieokreślonego Zewnątrz, których trzeba – oczywiście nie obejdzie się bez obozów przejściowych – asymilować. No i to pytanie nieodpowiedziane‐na, o którym wspomniałem w części bezspojlerowej: jak w ogóle możliwy jest taki dwutwór, z fraktalną granicą wiszącą na powszechności wdruku?

Na tę chwilę, świeżo po lekturze, myśli mi się getto, które z terytorialnego staje się mentalnym: nikną mury, ale ludzie się ignorują, nie wchodzą w interakcje. A jeśli na początku, dziwnym splotem historii, mur przebiegał dokładnie przez środek? Która z dwóch połówek była miastem właściwym, a która gettem?

Tak, zdecydowanie ciekawsze są pytania i echa wokół książki (i Pomysłu), niż jej literackie mięso.

3

[LINKI I TROPY]

Wzmianka u Marcelego jest tutaj. Pisze on tam:

Świetna rzecz, mocno w stylu The Yiddish Policemen’s Union Chabona, tylko z większym naciskiem na rozrywę, niż rozważania o alternatywnej historii, przyjemnie ponura i noirowa,

Mam przyjemność się nie zgodzić. Sam pisałem o Chabonie (zob. osoby), a ostatnio nawet sięgnąłem znowu, żeby podelektować się językiem. Chabon to Literatura (nie tylko Pomysł, a pomysł w Związku Żydowskich Policjantów też jest przedni, choć to nie on u Chabona oszołamia).

Wzmianki czy recenzje można znaleźć u zara2stry, u Łukasza i Radkowieckiego.

Czegoś mi brakowało w tych omówieniach, więc napisałem własne (także tylko ułamkowe). Tym bardziej jednak chętnie, że ta książka Miéville’a dziwnym zbiegiem okoliczności rezonuje ze wszystkim, o czym ostatnio pisałem.

Bałkany, Mitteleuropa w głowach i dosłowny cultural & religious clash Południa (jeszcze inny wariant nurzania się w alternatywach historii).

Miasto i miasto jest też bardzo specjalną wariacją na temat panoptikonu (który – niezależnie od Mieville’a – pojawił się przy okazji Facebooka).

Ale to chyba nie lektury (same) wybierają mnie, a raczej (wolę tak myśleć) ja je.

PS Tytuł jest cytatem z książki.

DODANE: polecam też do koniecznego przeczytania komentarz Marcela