Z okazji —ąt złamiemy niepisaną regułę. I będzie nie tylko o książce (Drach, Wydawnictwo Literackie 2014), ale i o autorze. Oczywiście, zawsze ilekroć mówi się o książce, mówi się w pewnym sensie również o autorze, nie wprost, trudno tak całkiem oderwać dzieło od twórcy, mimo zaleceń większości szkół krytycznych. Tu jednak będzie wprost.

autor

Szczepan Twardoch jest facetem jednocześnie i przylizanym, i zamaszystym. Mowa, rzecz jasna, o Szczepanie Twardochu – figurze publicznej i medialnej, Sz.T. jako fizyczny sapiens czy właściciel swojej biografii (nazwijmy: prywatnej) nie jest interesujący (dla mnie), nie jest też poznawalny, chyba żeby bardzo się uprzeć, ale nie widzę żadnego powodu, żeby się upierać, raczej przeciwnie.

Jest zamaszysty, bo bardzo chętnie uprawia „wypowiedź zamaszystą”, obliczoną na epatowanie burżuja, gdzie przez burżuja rozumiem mejnstrimową średnią, konwenans określający dopuszczalne zachowanie pisarza w przestrzeni publicznej. Szereg takich wypowiedzi zamaszystych odnotowuje serwis wikicytaty (pl.wikiquote.org), co jest wygodne, bo nie trzeba daleko szukać. Oto kilka przykładów:

Pierdol się, Polsko.

Te wszystkie wypindrzone dupki podobne do siebie, jakby je w jednej fabryce robili, Warszawa, Kraków czy Poznań, korporacja, mieszkanko na strzeżonym osiedlu, pierdolony kotek i jego kuweta, bo na dzieci jeszcze „się nie zdecydowały”, wydaje im się, że o wszystkim decydują, takie pewne siebie, samorealizacja, samodoskonalenie i inwestowanie w siebie, a do tego ci ich, kurwa, „partnerzy”, bo to przecież nie chodzi o żaden romans, tylko właśnie „partnerzy”, wykastrowane toto zupełnie, bo się baby własnej boją nawet bardziej niż szefa w robocie – czy oni w ogóle sypiają ze sobą?

Mężczyzna ma wypełniać obowiązki wobec swojej rodziny, wobec przyjaciół i wobec samego siebie. W tej kolejności właśnie.

I tak się boję, że książka [Drach] może być teraz czytana bardzo doraźnie, że ktoś ją wykorzysta jako głos w jakiejś rozmowie o Śląsku. Nie chcę. Jeśli miałem poświęcić dwa lata życia na jakąś wypowiedź w sprawie Śląska, to niech mnie cholera weźmie.

Ten ostatni cytat to już „Magazyn Książki” (4/2014). See? Zamaszysty; szczery (co mają poświadczyć wulgaryzmy), osobny (przedstawiający się w opozycji do tego, co dosadnie potępia), wyrazisty. A zarazem, gdy się odrzuci sam tak kreowany image, zostaje tradycjonalny, patriarchalny dupek (jeden z milionów podobnych do siebie), określający się przede wszystkim wobec Obowiązku: męskiego, regionalnego, werystycznego (typu: „niepodległy twórca w służbie prawdy”).

I również przez to, nie tylko z wyglądu, jest facetem przylizanym. Ten medialny „nonkonformizm” to pozór, w gruncie rzeczy Sz.T. schlebia dominującemu polskiemu światopoglądowi: rodzina, tradycja, ojczyzna (może być „mała”), testosteron. W książkach dodaje do tego (szuflami, nie łyżeczką) seks [& drugs], zabijanie, militaria; to się sprawdza, typowe „męskie kino akcji”.

metoda

Miałem w ręku Morfinę, po przekartkowaniu nic nie zachęciło mnie do brnięcia przez tę prozę, również medialne opinie o powieści, zwłaszcza te entuzjastyczne (ze względu na powody entuzjazmu), wspierały we mnie dystans. Wcześniejsza twórczość Sz.T. – wybaczcie, wolałbym nie. Aż przyszedł (głośno otrąbiony) Drach i pomyślałem sobie: no dobrze, sprawdźmy.

Rzecz pierwsza – metoda. Można ją nazwać umownie „faktografią”. Sam jej użyłem 7 lat temu, w blogonocie pod tytułem – bez zaskoczeń – fakty; polegała na suchym wyliczeniu (z imienia, nazwiska, adresu i zajęcia) parudziesięciu mieszkańców XIX‐wiecznej Warszawy. Oczywiście nie byłem ani pierwszy, ani jedyny; metoda jest znana; za sztandarowy przykład jej zastosowania niech posłuży Życie. Instrukcja obsługi Georges’a Pereca, opasły, 700‐stronicowy zbiór faktów dotyczących „pewnej paryskiej kamienicy, po której tajemniczych wnętrzach autor oprowadza czytelnika ruchem skoczka szachowego” [cyt. za notą wydawcy polskiego].

Faktografia jako typ mimesis stoi na „odwróceniu” klasycznej teorii prawdy, uznającej za prawdziwe te zdania oznajmujące, które opisują zdarzenia (procesy, stany rzeczy) istotnie mające miejsce w tzw. rzeczywistości (czym by ona, dodam rytualnie, nie była). Działanie „odwrotne” polega na nadgryzieniu owego związku od strony opisu: a więc nie tyle „prawdziwy jest adekwatny opis rzeczywistości”, ile „za rzeczywiste uznajemy zdarzenia wiarygodnie opisane”.

Faktografia wspiera swą wiarygodność suchością wyliczeń, tonem dobitnie oznajmującym (było tak‐a‐tak, nie inaczej) i mnożeniem detali. Chodzi o wrażenie, że kwestie w opisie pominięte mogłyby być również opisane, i to dowolnie szczegółowo; jeśli nie są, to z uwagi na „pojemność percepcyjną czytelnika”, szczupłość miejsca, albo cel narracji (dla przykładu: w raporcie z sekcji zwłok nie referuje się, jakiego koloru są ściany prosektorium).

źródło

Oczywiście, musi paść pytanie o źródła prezentowanej czytelnikowi wiedzy. W mojej blogonocie źródłem był Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854 ułożony pod kierunkiem Zarządu Policyi. Klasyczny wszechwiedzący narrator w ogóle się nie tłumaczy, skąd wie; wie (może wiedzieć) wszystko i już. Z definicji.

U Twardocha źródłem (wszech)wiedzy jest tytułowy drach: chtoniczno‐mistyczny ziemio‐smok, miriadooka Ziemia Osobowa (tu: Śląska), wieczna, obojętna na los chodzącego po niej (lub drążącego w niej, lub w niej grzebanego, w niej rozkładającego się) stworzenia, czy będzie ono ludzkie, sarnie, ptasie czy roślinne:

We mnie tych pojęć nie ma, we mnie wartości są bezwzględne. I we mnie samym dla siebie i myśląc siebie, nie wyrażam wartości w jednostkach, nie wyrażam w jednostkach cenności, wielkości, mocy, objętości, sensu, długości, szerokości, zawartości, celowości, siły, potencjału i wszystkiego tego, co próbujecie ująć w arabskie cyfry, nie wyrażam w jednostkach, bo to jest mną i we mnie samym bezpośrednio i bardzo daleko od was, którzy chodzicie po mnie, tak jak Dorota, która chodzi po mnie w momencie czasu oznaczonym według waszej rachuby jako rok 2013 po narodzeniu Jeszuy, który został Chrystusem, chociaż wiadomo, że urodził się kiedy indziej, co oczywiście nie ma żadnego znaczenia, bo nic nie ma żadnego znaczenia, wasze losy, ich losy, czyjekolwiek losy. Nic nie oznacza niczego, wszystko tylko jest, a ja to wszystko czuję moim ciałem i widzę miriadami moich oczu. [podkr. moje – n.]

Zwrot nie ma znaczenia w różnych wariantach, niekiedy uzupełniony o jak wszystko, pada w powieści minimum 50 razy; wyrozumiali recenzenci nazywają to „hipnotyczną siłą powtórzeń”. Podobnie gęsto powtarzanym zwrotem jest konstrukcja

X robi‐to‐a‐to. W tym samym czasie, ale <ileś> lat <później | wcześniej> Y robi‐tamto‐lub‐siamto

To z kolei [wyrozumiali recenzenci itd.] jest sygnałem, że dla dracha, Ziemi Osobowej, czas jest wymiarem przestrzennym; drach przebywa w wiecznym „teraz”. By to oddać, Twardoch szatkuje i miesza wątki, przeskakuje od osoby do osoby, przeskakuje w czasie tam i sam.

(Jedynym i znaczącym wyjątkiem jest oddzielny fragment między częściami II a III zatytułowany Loretto. Höhe 165, opatrzony pretensjonalnym mottem z Księgi Hioba. Dwadzieścia kilka stron spójnej narracji z frontu I wojny światowej, z ledwie dwoma znaczącymi postaciami: Josefem Magnorem, jednym z głównych śląskich bohaterów powieści, i Friedrichem von Barnekowem, homoseksualistą i SA‐manem, który awansuje na symboliczne źródło ustroju prawnego III Rzeszy. Wyraźny wyłom konstrukcyjny; już nie obojętna [jakoby] opowieść dracha, a rodzaj ilustrowanego eseju historycznego Twardocha.)

Poza tym jednak: „narracja symultaniczna”, jak mówią recenzenci. „Powieść totalna”. No, to już wydawca:

Saga rodzinna? Wielka opowieść o Śląsku? A może powieść totalna, która wymyka się wszelkim kategoryzacjom?

(Spokojnie, nie jest tak źle z tym „wymykaniem się”.)

Zadajmy jednak pytanie naiwne, jaki jest

cel narracji

dracha? Ta Ziemia Osobowa, wyposażona w język i wszechwiedzę, obojętne (wszech)czucie [por. cytat] chodzącego po niej (i w niej) stworzenia, i, dodajmy, nieznośnie rozgadana – po co ona to opowiada? I (to również naiwne uzupełnienie) komu?

Oczywiście, znamy prawdziwą odpowiedź: opowiada powiernikowi, tj. Twardochowi, w jego pisarskim celu, jaki by nie był (a nie jest to wcale oczywiste). Prawdziwy z Twardocha wybraniec.

Ale ja pytam o cel w ramach zastosowanej konwencji faktografii. Drach, Ziemia Osobowa, wszechwiedzący i obojętny, mający w swojej chtonicznej dupie wszystkich ludzi, którzy po nim chodzili, chodzą i chodzić będą (razem z resztą stworzenia), miałby zadawać sobie trud dokonania selekcji i przedstawiania jakichś faktów komukolwiek? Po cholerę? Kompletnie niewiarygodna konstrukcja! Teleologiczny kolaps, że tak powiem, na własne życzenie autora!

treść

Po informacje dotyczące treściowej zawartości ksiażki odsyłam do recenzji, choćby do Dariusza Nowackiego, który tym razem solidniej niż zwykle odrobił lekcję. Że jednak jest ten tekst za paywallem, zacytuję fragment:

W ogóle – i to moja druga obiekcja – niedzisiejsza to powieść, naszpikowana ideami i konceptami zwietrzałego modernizmu, a w wątku współczesnym obejmującym perypetie Nikodema niemal ocierająca się o kicz w stylu Janusza Leona Wiśniewskiego (wątpliwość trzecia). Wszak ów Nikodem to bohater kiepskiego melodramatu: bogaty, wzięty architekt, który dla seksownej dziennikarki porzuca żonę i córeczkę, za co los bierze na nim srogi odwet...

Na moje czytelnicze wyczucie Drach odarty ze sztafażu konstrukcyjnego szatkowania i z perswazyjnego przegadania śląskiej Ziemi Osobowej, z całego tego darcia dracha, zredukowałby się do kilkunastu śląsko‐rodzinno‐historycznych opowieści, z których jedna (co słusznie zauważa Nowacki), ta o Nikodemie Gemanderze, wydaje się doskonale zbędna.

Czy to wystarcza? (I na co?) Trudno powiedzieć. Mnie natrętne i przegadane darcie dracha znużyło, historie jak historie, kogo interesuje, ten może być wdzięczny. Gdy idzie o kunszt literacki – cóż, nie odmawiam; widać sprawność, parę zdań przez swą celność, rytm czy oryginalność rzuciło się do oczu. Ale oceniać powieść po kilkunastu zdaniach, to jak oceniać obraz poprzez kilka milimetrów kwadratowych szczególnie ładnie zamalowanego płótna.

ZOB. TEŻ rach‐ciach‐ciach, jeszcze drach