Najpierw był Krzysztof Jaworski, którego dawny wiersz Noc długich noży stał się przedmiotem blogonoty punkt rosy. Zaczyna się tak:

Przebiłem się wreszcie przez
twój długi list sprzed
lat i przez to opasłe tomisko
o Boschu, na które poszła cała pensja

Ów „opasły tom” arbitralnie zidentyfikowałem jako Wilhelma Fraengera dzieło pt. Hieronim Bosch (Arkady 1987; przeł. Barbara Ostrowska; pierwodr. niem. 1975, wznowienie: Arkady 1999), milion drobiazgowych reprodukcji opatrzonych szczegółowym komentarzem.

„Najpierw Jaworski”, ale w zasadzie równolegle także Tomaž Šalamun, ze świeżo wydanym tomem Błękitna wieża (Convivo 2019, przeł. Miłosz Biedrzycki i Rafał Wawrzyńczyk). Promocja wokół tego tomiku, niecodziennie pogłębiona, okazała się bardziej rodzajem „propedeutyki šalamunowskiej”. Obejrzałem kształcącą relację wideo (nagrała Anna Adamowicz) z rozmowy Skurtys‐Wawrzyńczyk‐MLB, z ciekawością i pożytkiem. Po publicznych kątach szeptano o przygotowywanej krakowskiej šalamunowskiej dwudniówce, jej częścią miał być wykład (ze slajdami) Rafała Wawrzyńczyka o alegoryczności u Šalamuna.

Równolegle więc pojawiają się Jaworski z Boschem i Šalamun z alegorią. Zwidlenie.

* * *

Relację z wykładu (i dyskusji) nagrał Paweł Kusiak, tu link:

youtube.com/watch?v=Tc_G_mOxaPU

a tu pełen tytuł tego wydarzenia:

„Zawsze lubiłem kury. O alegoryczności w późnej poezji Tomaža Šalamuna” – wykład Rafała Wawrzyńczyka

Fraenger zjadł na Boschu zęby, przez parędziesiąt lat kontrował dominującą wcześniej recepcję tego malarstwa, zogniskowaną głównie na diabelskości; mówiono, że obrazy Boscha są „zabawne”, „fantastyczne”, „groteskowe”. Moglibyśmy też powiedzieć „surrealistyczne obrazy”; pasowałoby. Surrealizm: widzimy (dziwne) zestawienia obiektów, szczegół ma sens, całość (scalanie) się sypie; dlaczego postać, raczej ludzka, ma w sobie szuflady? Co znaczy, że żyrafa płonie? Surrealizm.

Dokładnie ten termin, surrealizm, padł w śródwykładowej dyskusji. W głosie, który opowiadał się (ze swej osobistej perspektywy) przeciw objaśnianiu, za czystym (zmysło‐inte) tekstowym przeżyciem tych wierszy.

Ja zaś słuchałem, zdalnie i post factum, siedząc na tym tomie o Boschu. Czy gdyby uroczyły mnie kształty, kolory, ich konfiguracje, zestawienia [dziwnych] postaci i obiektów, stracę coś, rozumiejąc (lepiej) ich znaczenie? Pytanie otwarte. A czy wiedząc to i owo, jestem w stanie tej wiedzy sie pozbyć, budując na użytek (kolejnego mojego) odbioru inną historię kryjącą się za frazą z wiersza, podłożyć wyobraźnią inny modus czytania? Drugie otwarte. Moje odpowiedzi: nie, tak. Ogólnie: zależy, od jakości wykonania. Na dzień dobry: operacyjna subdefinicja „jakości”.

A teraz trochę Boscha (i Fraengera):

Naznaczony błękitem arcyoszustwa książę piekieł ma ogromną krogulczą głowę i chudy jak szczapa ludzki tułów. Tak jak ów krogulec-trupożerca z egipskich wierzeń, posiadający swą siedzibę na Zachodzie, w krainie zmarłych, łapczywie pożera łupy śmierci. Patrząc nieruchomo przed siebie, rozwiera dziób i wrzuca w gardziel chwytanych na oślep muzykantów. Ale nie syci go ta strawa: przemiana materii przebiega u niego w takim samym błyskawicznym tempie, w jakim ostrokąty na rzemieniu opasującym jego pierś napędzają przesuwający się szybko łańcuch. Ten zmotoryzowany taśmowy system repetycyjny to najbardziej pomysłowy symbol marnotrawienia bez pożytku i najdoskonalszy kontrast do trynitarnej agrafy na piersi Stwórcy — dwóch współśrodkowych kół, symbolizujących skoncentrowane skupianie i emanację siły.

Im mniej służy diabłu jego strawa, tym łapczywiej pochłania on wszystko, co warzy się w kuchni i leży w piwnicy. To dlatego wdział na łeb ogromny garniec, a stopy wetknął w dzbany wina. A jednak siedzi skulony, marznąc okrutnie z powodu biegunki, na piekielnym tronie, który pomysłowość malarza przetrawestowała w antytrynitarne krzesło klozetowe.

Jest to trójnóg podobny do krzesła Pytii, przypominający je również w tym, że dołem łączy się z pępkiem ziemi, tylko że delficka szczelina skalna została tu przemieniona w ciemną kloakę, do której spadają szatańskie odchody w formie obrzydliwego pęcherza. Górą szatan połyka niegodziwca, z którego czarna dusza ulatuje przez odbyt jako stado kruków. Dołem wypróżnia się pospieszne jelito, z którego chemicznej retorty wypadają dwa homunkulusy – odrażające przeciwieństwo rozkwitającej pary narzeczonych ze środkowej tablicy! Wizję tę spotykamy również u Mechthildy z Magdeburga, mówiącej o diable tak: „Chciwca pożera za to, że zawsze chciał mieć więcej. A gdy go już połknął, ten wychodzi mu z powrotem przez odbyt [...] Chcąc się pożywić o niektórych porach, otwiera szeroko paszczę. Połyka wtedy jednym haustem żydów i pogan, a ci otrzymują w jego brzuchu swoją zapłatę i święcą dziwne gody. Biada duszy i ciału! Milczcie, usta człowiecze!”

Owalna kloaka jest przeciwieństwem jajowatego stawu, z którego na lewej krawędzi „Edenu” wyłonił się świat zwierząt. Teraz odbywa się ruch w przeciwnym kierunku: sadzawka życia stała się bagnem śmierci, miejsce narodzin przeistoczyło się w kloakę upadku, w którą wymiotujący obżartuch i człowiek wydalający dukaty zrzucają grzeszny nadmiar tego, co mieli w życiu. Tu fortuna już się skończyła. Panuje tylko nagie bestialstwo zabijania i trupożerstwa, ucieleśniane przez dwa wielkie opancerzone psy w polu środkowym pierwszego planu, wyżerające ludzki tułów (V Mojż. 32,24).

Scena na dole, ilustracja próżności (vanitas).

Z podwójnego odbicia w lustrze [Bosch] czyni punkt zasadniczy sceny, a jednocześnie demonizuje zarówno krzak leszczyny, jak i lustro. Ponieważ diabeł ze średniowiecznych wierzeń chętnie szukał miłostek w leszczynowych zaroślach – z leszczyny uchodzącej za krzak czarodziejski wycinano różdżki i inne pręty o sile magicznej – Bosch nadał piekielnemu straszydłu kształt podwójnego pnia, z którego wyrastają gałęzie rozwidlone w sposób charakterystyczny dla gładkokorej leszczyny. Na krzaku tym zawiesił lustro, tak aby wysklepiało siedzenie diabła. Osiągnął w ten sposób dwa cele: podstępnie uniemożliwił rozpoznanie kusiciela i zakwalifikował lustro jako tylne oko diabła.

Młoda dziewczyna wpadła w pułapkę, a malarz z wielkim wyczuciem uchwycił moment, w którym ogarnia ją przerażenie: w tej samej chwili, gdy obok własnego oblicza spostrzega w lustrze pysk diabła, dziewczyna traci zmysły i osuwa się w tył. Czuje już przecież śmiertelny chłód uścisku salamandrowych łap szatana, który znienacka wyrósł obok niej, czuje, jak oślizła ropucha pełznie między jej piersiami.