W dyskusji sprzed paru dni, w nieodpowiedzianym‐na komentarzu szekina pisała:

Wertując internet w poszukiwaniu śladów książek opisujących mechanizmy pamiętania o wojnie i kształtujące formy opowiadania o niej trafiłam na kilka niemieckich i angielskich pozycji odnoszących się do tego, w jaki sposób na poziomie grupowym rozgrywa się niedokończona żałoba związana z wojną i jak obecne procesy odzwierciedlają zablokowane opracowywanie przeszłości. I zatkało mnie. Pomyślałam: „Ludzie o tym piszą w innych krajach!!!” Jasne, że nie będąc historykiem mogę nie znać rozmaitych opracowań, ale jednak pozostaje mi wrażenie, że w Polsce więcej jest ustalania wersji historycznej prawidłowej w danym czasie i panuje jakieś zerwanie ciągłości, czy odbywające się z łatwością przełączanie się, któremu niestety nie towarzyszy refleksja: „Co to o nas mówi?”, czy proste: „Dlaczego?”
[podkr. moje – n.]

Komentarz pozostał nieodpowiedziany‐na, bo (przynajmniej gdy idzie o mnie) nie mam indywidualnie otwartej procedury „opracowywania przeszłości”, tzn. tej w jakimś sensie zbiorowej, co dla mnie oznacza natychmiast – społecznej i kulturowej. Przykład bloga szekiny (na który wielokrotnie zaglądałem, ale wycofywałem się w milczeniu) pokazuje, że otwieranie kosztuje. Trzeba mieć taki hamulec bezpieczeństwa jak w windach, by nie zjechać w czeluść, chyba że ktoś „opracowuje przeszłość” wyłącznie na poziomie intelektualnym.

Nie bardzo wierzę, aby było to możliwe (w sensie: autentycznie), bo jakoś by to prowadziło do nieempatycznych wersji narracji o przeszłości i o wykorzystywaniu przeszłości – współczesnym. Co z kolei mija się z istotnym sensem terminu opracowywać – polegającym na uładzaniu, wewnętrznym godzeniu tego, co było, z tym, co jest. A że „to, co było” pełne jest śmierci i utraty, zadanie opracowywania nie ma trybu dokonanego. Krótko mówiąc, „opracowywanie przeszłości” nie jest tożsame z „historią”; opracowywanie przeszłości dotyczy rozległego „dziś”.

Ta moja nieotwarta procedura nie jest jednak szczelnie zamknięta, całkiem niepodjęta. Jak wielu tak i mnie włącza się selektywnie i – przede wszystkim – reaktywnie. Reaktywnie na jakąś koślawość czy fałsz naszego wspólnego „dziś”.

odpowiedzialność zbiorowa

Tak było z np. Janem Tomaszem Grossem. Prowadziłem internetową dyskusję o opozycji „wina zbiorowa” vs. „współczesna narracja o historii”. Oczywiście, pojawiła się kategoria „odpowiedzialności zbiorowej”. Byłem zdania, że „winy zbiorowej” nie ma (co oznacza: nie poczuwam się do innych win poza własnymi). Ale odpowiedzialność istnieje: i zbiorowa, i indywidualna (jako cegiełka zbiorowej) za to, co dziś dzieje się w narracji dotyczącej przeszłości (co oznacza: czuję się [współ]odpowiedzialny za kształt współczesnego uprawiania narracji historycznych i wokołohistorycznych). Oczywiście, im „bliżej mnie”, tym bardziej. Więcej mnie np. obchodzi polska debata o Holocauście niż kanadyjska o native americans, zwłaszcza że na tę drugą nie mam żadnego wpływu. Co nie znaczy, oczywiście, że inne niż polskie sprawy mnie nie interesują. Inaczej jednak przedstawia się rozkład odpowiedzialności.

psychodrama

W tejże dyskusji z kwietnia 2008 sformułowało mi się jeszcze i takie uogólnienie. Że realne społeczeństwa nie obywają się bez mitosfery (a właściwie: wielu nakładających się i krzyżujących mitosfer). Że realne społeczeństwa uprawiają rozmaite i ulokowane na wielu poziomach rytuały, których zadaniem jest podtrzymywaniem więzi społecznej. I które są „proceduralnym” ujęciem zbiorowej świadomości (i nieświadomości! obszarów wyparcia!). Każda „pedagogika społeczna” (od edukacji po manipulacje polityczne) odwołuje się do psychodramy (rozumianej jako narzędzie sterowanej empatii), bo to przez nią może sięgnąć do warstw realnie motywujących ludzi: do warstw mitosfery. Z dominującymi mitami „dostatku”, „szczęścia” itp. włącznie.

kultura szersza i węższa

Całkiem to mądre, nespa ;). Na szczęście powyższe kategorie nie są wystarczającym strychulcem. Bo działa siła rozdrabniająca mitosferę, wprowadzająca różnorodność tam, gdzie zinstytucjonalizowane „mitocentra” (np. religie) dążą do jednorodności. Mianowicie kultura, w tym szerokim znaczeniu, jak również i w wąskim: historii i przekazu rodzinnego, doświadczeń grupowych i indywidualnych.

Ale to nie koniec charakterystyki pola, na którym odbywa się „opracowywanie przeszłości”. Bo jest jeszcze

trauma

czyli jednostkowe doświadczenie utraty. I nie musi być to żal po utracie czegoś, co się indywidualnie miało (typu: „ech, młodość minęła” itd.). Może to być – i bywa! – trauma dotycząca bezpowrotnie utraconej możliwości, nie poddająca się żadnej racjonalizacji.

To właśnie typ doświadczenia wewnętrznego, który towarzyszy mi, gdy myślę o możliwych postaciach Polski, w której sztetl miałby szansę na jakiś rodzaj ewolucji. Albo gdy czytam Dworzec Gdański Daski. Albo gdy sięgnę wstecz jeszcze bardziej i wyobrażam sobie historię alternatywną, w której kontrreformacja nie odniosła tak spektakularnego zwycięstwa.

Że jednak moja winda ma nieznanej mi wytrzymałości hamulce bezpieczeństwa, kończę na tym, życząc przy okazji miłych 11‐go i 13‐go (piątek) listopada.